Ειδώλιο με την Τυρώ που εκθέτει τα παιδιά της
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Έκθεση ειδωλίων, αρ. ευρ. Α 4721

Προέλευση: Τανάγρα
Διαστάσεις: Ύψος 0,18 εκ.
Χρονολόγηση: 300-250 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 58

Στο ειδώλιο αυτό απεικονίζεται ο μύθος της Θεσσαλής πριγκίπισσας Τυρώς[1] που ερωτεύτηκε παράφορα τον ποταμό Ενιπέα, τον ομορφότερο από τους ποταμούς που τρέχουνε πάνω στη γη. Η επιμονή της να τον σαγηνεύσει ξύπνησε τον πόθο και τη ζήλια του Ποσειδώνα που πήρε τη μορφή του Ενιπέα και κοιμήθηκε μαζί της στις εκβολές του ποταμού. Από την ένωση αυτή γεννήθηκαν δυο παιδιά δίδυμα, ο Πελίας και ο Νηλέας. Στο ειδώλιο ιστορείται η στιγμή που η άγαμη μητέρα, καθισμένη σε βράχο, κοιτάει τους σπαργανωμένους νεογέννητους γιους της, εκτεθειμένους στα νερά του ποταμού να επιπλέουν μέσα σε μία σκάφη. Το αριστερό χέρι της γυναίκας λυγισμένο υψώνεται προς το πρόσωπό της, σε χειρονομία περίσκεψης και βαθιάς θλίψης, ενώ το δεξί λυγίζει στο ύψος της κοιλιάς. Τα παιδιά του θεού διασώζονται από ένα βοσκό που τα αναθρέφει με την γυναίκα του, ενώ η σκάφη αυτή, μετά από χρόνια, θα αποτελέσει το σημείο αναγνώρισης και επανένωσής τους[2].

Υπαινιγμός στην τραγική μοίρα της Σοφόκλειας Τυρώς[3] υπάρχει στη Λυσιστράτη με τη φράση Ποσειδῶν καὶ σκάφη[4] . Η σκάφη που ήταν η κιβωτός σωτηρίας για τα παιδιά της, πιθανόν να ανάγεται παράλληλα και σε σύμβολο του δύσβατου δρόμου και του ψυχικού πόνου της γυναίκας εξαιτίας της τιμωρητικής τοποθέτησής της εκτός κοινωνικού πλαισίου. Η παραπλάνηση και στην ουσία ο βιασμός που υπέστη από τον θεό λειτούργησε τελικά ως αποκατάσταση της κοινωνικής τάξης που διασάλεψε μία θνητή επιλέγοντας για τον εαυτό της τον αντρικό ρόλο του ερωτικού διεκδικητή.

Ο περιώνυμος για την ομορφιά του ποταμός Ενιπέας[5] αποτελεί τον βασικό πυρήνα του μυθολογικού επεισοδίου. Πιθανόν, στις απαρχές του ήταν ποτάμιος θεός ή τοπικός ήρωας, όμως στο πέρασμα του χρόνου, με την επικράτηση του δωδεκάθεου, υποβιβάστηκε σε δευτερεύουσα θεότητα. Ζωοποιός δύναμη ο ίδιος, δημιουργεί μία οργιαστική φύση γύρω από τις όχθες του[6] που αποτελεί το ασφαλές περιβάλλον για τη γονιμοποιό ένωση του ανθρώπου με το θείο, σε μία αέναη αναγέννηση.

[1] Η Τυρώ είναι η πρώτη από τις γυναίκες που συναντάει ο Οδυσσέας στον Άδη στη Νέκυια (Όμ., Οδ., λ, 235 κ.ε.). Για την ιστορία της Τυρούς βλ. Απολλ., 1.9.8. Διόδ. Σ., IV, 68.1. Λουκ. Ενάλιοι Διάλογοι 13. Ησ., Αποσπάσματα 30. Λιβ., Προγυμνάσματα ΙΙ, 39. Μέν., Διαιτησία 150 κ.ε. Σχολιαστής του Ομήρου: Ιλ. Κ, 334. Αιλ., Ποικίλη ιστορία ΧΙΙ, 42.

[2] Η μητριά της Τυρώς, η Σιδηρώ, ήταν σκληρή και βασάνιζε την αρχοντοπούλα. Την έδιωξε μάλιστα και από το παλάτι της. Όταν οι δύο γιοι της Τυρώς μεγάλωσαν, έμαθαν την αλήθεια για την καταγωγή τους και αναζήτησαν τη μητέρα τους.
Όταν την βρήκαν, ιδιαίτερα ταλαιπωρημένη, έμαθαν τα βάσανα που είχε υποστεί από τη μητριά της και γύρισαν να πάρουν εκδίκηση. Η Σιδηρώ κατέφυγε στον ναό της Ήρας, ως ικέτης. Ο Πελίας όμως, δεν σεβάστηκε τον ιερό χώρο και αδιαφορώντας για την οργή της θεάς, τη σκότωσε. Γι’ αυτό του το ανοσιούργημά αργότερα τιμωρήθηκε πολύ σκληρά. Τον έσφαξαν οι ίδιες του οι κόρες όταν ήταν πλέον ηλικιωμένος, γιατί πλανήθηκαν από τα λόγια της μάγισσας Μήδειας, ότι έτσι θα μπορούσε να γίνει πάλι νέος.

[3] Με το όνομα Τυρώ ο Σοφοκλής έγραψε δύο τραγωδίες, οι οποίες όμως δεν διασώθηκαν, Τυρὼ ἀναγνωριζομένη και Τυρὼ κειρομένη.

[4] Η φράση αυτή ερμηνεύεται από τον Σχολιαστή του έργου ως συνουσιάζειν και τίκτειν (Σχολιαστής του Αριστοφάνη: Λυσιστράτη 138) συμπυκνώνοντας πιθανόν τον τρόπο που προσλάμβανε το αντρικό κοινό την ουσία του μύθου.

[5] Το όνομα απαντά σε τρεις ποταμούς. Ο ένας ρέει στην Πιερία, ο άλλος είναι μεγάλος παραπόταμος του Πηνειού στη Θεσσαλία και ο τρίτος ο μικρός παραπόταμος του Αλφειού, δυτικά της Ολυμπίας (Στρ. 8, 3, 32).

[6] Ο ποταμός Ενιπέας που βρέχει τη θεσσαλική γη, την προικίζει με μία εντυπωσιακή παρόχθια βλάστηση αλλά αποτελεί και θύλακα ζωής για πολλά είδη πανίδας.

Δρ Έφη Οικονόμου

Ενδεικτική Βιβλιογραφία:
S. Besques, Figurines et reliefs grecs en terre cuite III, Paris 1994, p. 10, pl. 7c.
P. Wolters, Tyro, Jb 6 (1891), pp. 61-63, Taf. 2.
Fr. Koepp, Terracottagruppe aus Tanagra, Ath. Mitt. X (1885), pp. 173-174.
Α. Chaniotis – N. Kaltsas – Ι. Mylonopoulos (επιμ.), A world of Emotions: Ancient Greece, 700 BC-200 BC, New York 2017, no. 43, p. 123 (E. Oikonomou).
Μ. Τιβέριος, Κειρομένη Τυρώ, όχι Μελανίππη, Λογεῖον 7 (2017), 67-85.
https://www.naturagraeca.com/ws/214,278,283,1,1,%CE%95%CE%BD%CE%B9%CF%80%CE%AD%CE%B1%CF%82-%CE%98%CE%B5%CF%83%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%AF%CE%B1%CF%82