Χαίρε, Ποσείδαον γαιήοχε, κυανοχαίτα,
καί, μάκαρ, ευμενές ήτορ έχων πλώουσιν άρηγε.
(Χαίρε, Ποσειδώνα, της Γης αφέντη, γαλαζόχαιτε,
και έχοντας διάθεση καλή, καλότυχε, βοήθα τους ταξιδευτές.)
Ομηρικός Ύμνος στον Ποσειδώνα, 6-7

Αγαλμάτιο Ποσειδώνος
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Μεταλλοτεχνίας, αρ. ευρ. Χ 16772

Προέλευση: Άγνωστη
Διαστάσεις: Ύψος 0,45 μ.
Χρονολόγηση: 2ος αι. μ.X.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Συλλογής Έργων Μεταλλοτεχνίας, Aίθουσα 38, Προθήκη 52.

Στο εξαιρετικής ποιότητας χυτό χάλκινο αγαλμάτιο ο θεός απεικονίζεται γυμνός σε στάση ανάπαυσης. Με το δεξί πόδι θα πατούσε σε βράχο ή δελφίνι ή στην πλώρη πλοίου και με το αριστερό του χέρι θα κρατούσε πιθανότατα την τρίαινα, όπως γνωρίζουμε από παρόμοιες απεικονίσεις του. Οι έντονα αποδοσμένοι μύες σε συνδυασμό με τη χαλαρή στάση αναδεικνύουν το μεγαλείο της θεότητας. Χαρακτηριστική για τον θεό – κυρίαρχο του υγρού στοιχείου η απόδοση των μαλλιών του που μοιάζουν βρεγμένα, σαν να βγήκε μόλις από τη θάλασσα. Λόγω μεγέθους θα προοριζόταν για τη διακόσμηση έπαυλης, ενώ δεν μπορεί να αποκλειστεί η χρήση του στην άσκηση οικιακής λατρείας ή ως αναθήματος. Το έργο θεωρείται ότι αποτελεί μικρογραφική απόδοση χάλκινου αγάλματος του Ποσειδώνα που φιλοτέχνησε για τους Κορίνθιους ο περίφημος Σικυώνιος γλύπτης Λύσιππος τον 4ο αι. π.X. και το οποίο αναφέρει ο σοφιστής του 2ου αι. μ.Χ. Λουκιανός στους Διαλόγους του. Έχει σωθεί πλήθος αντιγράφων και μεταπλάσεων του χαμένου πρωτότυπου αγάλματος του Λύσιππου, τα οποία χρονολογούνται στα ύστερα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια. Η τρισδιάστατη απόδοση της στάσης του αγαλματίου των Αμπελοκήπων φανερώνει την κατάκτηση του βάθους, η οποία αποδίδεται στον Λύσιππο.

Ο Ποσειδώνας ανήκει στο λεγόμενο «Εύρημα των Αμπελοκήπων», δηλαδή στο σύνολο των δεκαεπτά χάλκινων αγαλματίων, διαφόρων μεγεθών και τύπων, που αποκαλύφθηκαν το 1964 κατά την εκτέλεση δημοσίων έργων στην αθηναϊκή γειτονιά των Αμπελοκήπων. Αποτελούν εκλεκτικές απομιμήσεις έργων του 5ου και του 4ου αι. π.Χ. (όπως τα αγαλμάτια του Ποσειδώνα, του δισκοβόλου, του Ηρακλή στον τύπο του Επιτραπέζιου και το αγαλμάτιο στον τύπο του Δορυφόρου), ή επαναλήψεις θεμάτων ελληνιστικής εποχής. Τα έργα πιθανόν φυλάχθηκαν από τους ιδιοκτήτες τους υπό την απειλή κινδύνου κάποιας βαρβαρικής επιδρομής, όπως των Eρούλων (267 μ.X.) ή των Γότθων του Aλάριχου (τέλη 4ου αι. μ.X.). Κατά μία δεύτερη εκδοχή στη θέση αυτή υπήρχε μεταλλευτικό εργαστήριο και τα αγάλματα επρόκειτο να επαναχρησιμοποιηθούν ως πρώτη ύλη.

Ο Κρονίδης Ποσειδώνας είναι ένας από τους αρχαιότερους θεούς του ελληνικού πανθέου. Όταν έριξαν κλήρο για τη μοιρασιά του κόσμου μαζί με τα αδέλφια του, τον Δία και τον Πλούτωνα, σε αυτόν έλαχε να κυριαρχεί στη θάλασσα, στα ποτάμια, στις πηγές και στις λίμνες. Το ένα του παλάτι βρίσκεται στον Όλυμπο, μαζί με όλους τους θεούς, ενώ το άλλο ήταν χτισμένο στα βάθη του Αιγαίου πελάγους, στις ομηρικές Αιγές, όπου τα μεγάλα κύματα ξεπηδούσαν αδάμαστα, όμοια με τις αίγες (κατσίκες). Εκεί ζούσε μαζί με τη γυναίκα του, τη Νηρηίδα Αμφιτρίτη. Η τρίαινα, το δελφίνι…>>, και πιο σπάνια το άλογο και ο ταύρος, ενδεικτικά και της χθόνιας υπόστασής του, ήταν τα σύμβολά του.

Ο Ποσειδώνας συμβολίζει τις βίαιες δυνάμεις της φύσης, καθώς προκαλούσε σεισμούς, κατολισθήσεις και πλημμύρες, ενώ κραδαίνοντας την τρίαινα μπορούσε να σηκώνει πελώρια κύματα ή να γαληνεύει τη φουρτουνιασμένη θάλασσα. Ο Οδυσσέας αποτελεί τον πιο γνωστό αποδέκτη του θυμού του, ενώ οι Αργοναύτες τον είχαν στο πλευρό τους κατά τη δύσκολη εκστρατεία τους. Οι ναυτικοί και οι ταξιδιώτες επεδίωκαν να αποκτήσουν την εύνοια του θεού στα ταξίδια τους και γι’ αυτό προσεύχονταν και προσέφεραν δώρα στα πολυπληθή ιερά του, διάσπαρτα σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια, με τα πιο γνωστά στον Ισθμό της Κορίνθου, στο ακρωτήριο Σούνιο και στο νησί της Τήνου.

Αλεξάνδρα Χατζηπαναγιώτου

Βιβλιογραφία (με χρονολογική σειρά):
Φ. Σταυρόπουλος, ΑΔ 20 (1965), Χρονικά Β 1, 103, αρ. 46-2, πίν. 59α-β.
G. Daux, “Chroniques des Fouilles 1967”, BCH 92 (1968), 741-743, εικ. 16.
Β. Καλλιπολίτης, ΑΔ23 (1968), Χρονικά Β 1, 10, πίν. 5δ.
B.S. Ridgway, Roman Copies of Greek Sculpture, Michigan 1984, 68.
Ο. Τζάχου – Αλεξανδρή (επιμ.), Το Πνεύμα και το Σώμα. Οι αθλητικοί αγώνες στην αρχαία Ελλάδα. Κατάλογος έκθεσης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 15 Μαΐου 1989 – 15 Ιανουαρίου 1990 Αθήνα 1989, 234, αρ. κατ. 123 (Π.Γ. Καλλιγάς).
Ε. Bartman, Ancient Sculptural Copies in Miniature Leiden, New York, Koln 1992, 128-129, αρ. 2, εικ. 68. P. Moreno, Scultura ellenistica I, Roma 1994, 67, εικ. 50.
P. Moreno, Lysippο: l’ arte e la fortuna Milano 1995, 224, 4.33.4.
P. Krystalli – Votsi, “Αteliers toreutiques attiques a l’ epoque romaine”, Acta of the 12th International Congress on Ancient Bronzes: Nijmegen 1992, Nijmegen 1995, 271-281.
LIMC VII (1994), λ. Poseidon, 453, αρ. 38, πίν. 355 (Ε. Simon).
Ν. Καλτσάς (επιμ.), Αγών, Κατάλογος Έκθεσης Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 15 Ιουλίου – 31 Οκτωβρίου 2004, Αθήνα 2004, 158 αρ. κατ. 49 (Ρ. Προσκυνητοπούλου).
H.F. Sharpe, From Hieron and Oikos: the religious and secular use of Hellenistic and Greek Imperial bronze statuettes, Indiana 2006, 119-127, αρ. 36.
Δ. Ευγενίδου(επιμ.), Μύθος και Νόμισμα, Παραστάσεις, Συμβολισμοί και Ερμηνείες από την Ελληνική Μυθολογία, Κατάλογος Έκθεσης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και στο Νομισματικό Μουσείο, 15 Απριλίου έως 27 Νοεμβρίου 2011, Αθήνα 2011, 47 αρ. κατ. 60 (Π. Μπούγια).
Μ. – Ξ. Γαρέζου et al.(επιμ.), Ναυτίλος: Ταξιδεύοντας την Ελλάδα, Centre for Fine Arts (Bozar), Βρυξέλλες, 23.01.2014 – 27.04.2014, Αθήνα 2014, 197, αρ. κατ. 64 (Ν. Παλαιοκρασσά).
Π. Κρυστάλλη-Βότση, Τα Χαλκά των Αμπελοκήπων, Αθήνα 2014, 87-94.