Κεφαλή γυναικείας μορφής από ασβεστοκονίαμα, με πλαστικά και ζωγραφικά χαρακτηριστικά
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων αρ. ευρ. Π 4575

Προέλευση: Μυκήνες, Θρησκευτικό Κέντρο
Διαστάσεις: Ύψος 0,168 μ.
Χρονολόγηση: 13^ος αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 4, προθήκη Μ18

Στις 3 Ιουλίου 1896 ο Χρήστος Τσούντας στις Μυκήνες σημειώνει στο ημερολόγιο ανασκαφής λίγες μόνον λέξεις για ένα από τα πιο σημαντικά ευρήματα που έφερε ποτέ στο φως: Ἐν τῇ ἀκροπόλει εὑρέθη ἐν διαδρόμῳ παρὰ τὸ τεῖχος κειμένῳ, κεφαλὴ γυναικεία ἐξ ἀσβέστου, ἐγχρώματος, ὕψ. 0,17.

Παρά το συγκρατημένο ύφος της πρώτης καταχώρησης, είναι βέβαιο ότι τη στιγμή της ανακάλυψης ο Τσούντας κράτησε με δέος στα χέρια του το πρώτο μυκηναϊκό περίοπτο γλυπτό μεγάλου μεγέθους, αφού λίγο αργότερα θα γράψει ότι «μεγίστην ἔχει σπουδαιότητα διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς μυκηναϊκῆς καὶ ἐν γένει τῆς ἑλληνικῆς πλαστικῆς· ὑπὸ τὴν ἒποψιν ταύτην δύναται νὰ θεωρηθῇ ὡς εὓρημα ἐξόχως πολύτιμον καὶ ὃλως μοναδικόν»[1]

Πρόκειται για κεφαλή γυναικείας μορφής από ασβεστοκονίαμα, κοντά στο φυσικό μέγεθος, με πλαστικά και ζωγραφικά χαρακτηριστικά. Η μορφή φορά επίπεδο γαλάζιο πόλο με ερυθρή ταινία από την οποία κρέμονται στο μέτωπο φλογόσχημες οι απολήξεις των μαλλιών. Τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια και τα τοξωτά φρύδια αποδίδονται με μελανό χρώμα, τα στενά χείλη βάφονται με ερυθρό, όπως και τα αυτιά[2]. Τέσσερις ερυθροί στιγμορόδακες κοσμούν το μέτωπο, τις παρειές και το πηγούνι[3]. Στον λαιμό περιδέραιο με γαλάζιες και ερυθρές ψήφους εναλλάξ, περασμένες σε ερυθρό νήμα. Στο κάτω μέρος υπάρχει κατακόρυφη οπή για τη στερέωση με γόμφο σε κορμό από άλλο υλικό που έχει χαθεί, αποδεικνύοντας ότι η κεφαλή αποτελούσε τμήμα μεγάλου ξοάνου.

Ποια είναι όμως η γυναίκα αυτή που κοίταξε τον Τσούντα από τα βάθη των αιώνων;

«Δύσκολον μοὶ φαίνεται να δεχθῶμεν ὃτι παριστάνει θνητὴν γυναῖκα» γράφει ο μεγάλος αρχαιολόγος, «ἀλλὰ καὶ εἰς θεᾶς ἂγαλμα δὲν ἀνῆκε», γιατί κατά τη γνώμη του δεν θα είχε απορριφθεί, αλλά θα είχε φυλαχθεί «μετὰ πλείονος εὐλαβείας»[4].

Τι βρίσκεται λοιπόν ανάμεσα στους ανθρώπους και τους θεούς;

ὅτι θεὸς ἢ μὴ θεὸς ἢ τὸ μέσον; (Ευριπίδης, Ελένη, στ. 1137)

τ’ είναι θεός; τί μη θεός; και τί τ’ ανάμεσό τους;  (Γ. Σεφέρης, Ελένη)

Στον χώρο του μυθολογικού φαντασιακού, στην οριακή περιοχή που ζουν οι θεοί και δρουν οι μεγάλοι ήρωες, κινούνται τα μιξογενή τέρατα. Ο Τσούντας οδηγήθηκε στο συμπέρασμα ότι η γυναικεία αυτή κεφαλή παρίστανε σφίγγα και μάλιστα φαντάστηκε το λιονταρίσιο σώμα της καθιστό, όπως της διάσημης αιγυπτιακής. Κι έτσι έμεινε έκτοτε γνωστή η γυναίκα αυτή, με τη σοβαρή αινιγματική έκφραση, ως Σφίγγα των Μυκηνών.

Από τα τέλη του 19^ου αιώνα, οι γνώσεις μας για τη μυκηναϊκή θρησκεία έχουν θεαματικά εμπλουτιστεί. Γνωρίζουμε πλέον ότι ευμεγέθη είδωλα θεοτήτων λατρεύονταν σε μικρά ιερά και ναούς στις Μυκήνες, την Τίρυνθα, την Ασίνη, τη Μιδέα, τη Φυλακωπή και αλλού. Οι μεταγενέστερες έρευνες στις Μυκήνες έφεραν στο φως μια δεύτερη μικρή κεφαλή και ένα ειδώλιο, και τα δύο από ασβεστοκονίαμα. Τα φανταστικά όντα, όπως οι σφίγγες, συνοδεύουν μεν τις θεότητες στην εικονογραφία, ωστόσο στη μυκηναϊκή Ελλάδα δεν έγιναν ποτέ αντικείμενα λατρείας, πολλώ μάλλον αγάλματα.

Η επικρατούσα ερμηνεία για τη γυναικεία κεφαλή είναι ότι παριστάνει μια θεά, όπως η καθιστή γυναίκα που δέχεται προσφορές από δαίμονες στο μεγάλο χρυσό δακτυλίδι της Τίρυνθας. Το όνομα και οι ιδιότητές της μάς διαφεύγουν, αλλά ασφαλώς το ξόανό της θα είχε πρωταγωνιστικό ρόλο στις τελετές του Θρησκευτικού Κέντρου των Μυκηνών. Μυστηριώδης, σοβαρή, αινιγματική σαν σφίγγα, αλλά όχι σφίγγα. Περιμένει σήμερα το βλέμμα του επισκέπτη στη μεγάλη Μυκηναϊκή Αίθουσα του Μουσείου, ενώ το δικό της βλέμμα κατευθύνεται στη Μυκηναία, μια άλλη εξαιρετική γυναικεία απεικόνιση, ίσως αναπαράσταση της ίδιας θεότητας.

[1] Χρήστος Τσούντας, Ημερολόγιο Ανασκαφής 1896. Πιθανόν με τις ίδιες σκέψεις που χρόνια αργότερα ο Γιώργος Σεφέρης απέδωσε σε λόγο ποιητικό: «[..] Κοιτάζω τα μάτια· μήτε ανοιχτά μήτε κλειστά/μιλώ στο στόμα που όλο γυρεύει να μιλήσει/κρατώ τα μάγουλα που ξεπέρασαν το δέρμα. [..]» Γ. Σεφέρης, Γ΄ [Ξύπνησα…], Μυθιστόρημα (Αθήνα 1935).

[https://www.greek-language.gr/digitalResources/ancient_greek/anthology/mythology/browse.html?text_id=913]

[2] Η έμφαση στην απεικόνιση των αυτιών με ερυθρό χρώμα απαντά κατά κανόνα σε θρησκευτικές απεικονίσεις και συνδέεται με την εξασφάλιση της δυνατότητας της θεότητας να εισακούει τις προσευχές των πιστών.

[3] Η γραπτή διακόσμηση στις παρειές και το πηγούνι απαντά επίσης στη μικρή κεφαλή από ασβεστοκονίαμα και σε μεγάλα τροχήλατα γυναικεία είδωλα από τις Μυκήνες, που φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν ως εικόνες των θεοτήτων κατά την άσκηση της λατρείας. Η διακόσμηση αυτή είχε προφανώς συμβολικό χαρακτήρα, χωρίς να γνωρίζουμε αν αποτέλεσε ποτέ πρακτική της πραγματικής ζωής.

[4] Σε βάθος χρόνου αποδείχθηκε ότι ο Χρήστος Τσούντας είχε δίκιο στην παρατήρησή του, αφού έχει πολλαχού διαπιστωθεί ότι οι Μυκηναίοι απέσυραν με φροντίδα ακόμη και τα σπασμένα είδωλα, ειδώλια και τελετουργικά σκεύη.

Δρ Βασιλική Πλιάτσικα

Ενδεικτική βιβλιογραφία

F. Blakolmer, “A Pantheon without Attributes? Goddesses and Gods in Minoan and Mycenaean Iconography”, J. Mylonopoulos (επιμ.), Divine Images and Human Imaginations in Ancient Greece and Rome (2010) 21-61.

J.W. Earle, “Cosmetics and Cult Practices in the Bronze Age Aegean? A Case Study of Women with Red Ears”, Aegaeum 33 (2012), 771-777.

V. Pliatsika, “Simply Divine: The Jewellery, Dress and Body Adornment of the Mycenaean Clay Female Figures in Light of New Evidence from Mycenae”, Aegaeum 33 (2012), 609-626.

Β. Πλιάτσικα, «Αναζητώντας την ιδανική Μυκηναία: το αισθητικό ιδεώδες της γυναικείας μορφής στη Μυκηναϊκή εποχή», Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.), Οι Αμέτρητες Όψεις του Ωραίου στην Αρχαία Τέχνη (2018) 355-369.

P. Rehak, “The ‘Sphinx’ Head from the Cult Centre at Mycenae”, A. Dakouri-Hild, S. Sherratt (επιμ.), Autochthon: Papers presented to O. T. P. K. Dickinson on the occasion of his retirement (2005) 271-275.

Χ. Τσούντας, [Μυκήναι], Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1896, 31.

Χ. Τσούντας, «Κεφαλή εκ Μυκηνών», Αρχαιολογική Εφημερίς 1902, 1-10, πίν. 1-2.

H. Palaiologou “A female painted plaster figure from Mycenae”, A. Vlachopoulos (επίμ.), Χρωστήρες. Paintbrushes. Wall-painting and Vase-painting of the second millennium BC in dialogue (2018), 95-125.