Αττικός ερυθρόμορφος χους

Αποδίδεται στον Ζωγράφο της Ερέτριας

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Αγγείων, αρ. ευρ. ΒΣ 319

Προέλευση: Πιθανόν από το Κορωπί της Αττικής

Διαστάσεις: Ύψ. 0,22μ.

Χρονολόγηση:  430-425 π.Χ.

Χώρος Έκθεσης: Αίθουσα 61, Προθήκη 13.

Το αγγείο εικονίζει μια σκηνή που έχει συνδεθεί με το δρώμενο της Αιώρας, το οποίο πιθανότατα ελάμβανε χώρα στην Αττική κατά τη γιορτή των Ανθεστηρίων [1].

Στο κέντρο της παράστασης είναι κρεμασμένη μία αιώρα (κούνια), πάνω στην οποία ένας στεφανωμένος, γενειοφόρος άνδρας τοποθετεί ένα μικρό αγόρι, επίσης στεφανωμένο. Στο έδαφος, κάτω από την αιώρα, εικονίζονται κλαδιά και δίπλα το επάνω μέρος ενός πιθαριού, που είναι μισοθαμμένο στο έδαφος. Στα αριστερά στέκονται δύο μεγαλύτερης ηλικίας αγόρια, ενώ δεξιά είναι τοποθετημένος ένας κλισμός (κάθισμα με ερεισίνωτο) με υποπόδιο, τον οποίον έχουν ενδύσει με χιτώνα και ιμάτιο και στολίσει με περιδέραιο, στεφάνια και κλαδιά, σαν να επρόκειτο για άνθρωπο. Μπροστά στον κλισμό βρίσκεται ένα χαμηλό τραπέζι, με μία φιάλη και τρία πόπανα (γλυκίσματα).

Σύμφωνα με την επικρατούσα άποψη, το έθιμο της Αιώρας συνδέεται με τον μύθο της Ηριγόνης, κόρης του Ικάριου, ο οποίος έδωσε το όνομά του στον ομώνυμο Δήμο της Αττικής. Ο Ικάριος είχε μυηθεί από τον ίδιο τον θεό Διόνυσο στην τέχνη παρασκευής του κρασιού, βρήκε όμως τον θάνατο από τους συμπατριώτες του, οι οποίοι μη έχοντας βιώσει ξανά τις συνέπειες της οινοποσίας, θεώρησαν ότι τους δηλητηρίασε. Η Ηριγόνη δεν άντεξε την οδύνη από τον χαμό του πατέρα της και κρεμάστηκε από ένα δένδρο [2]. Οι κάτοικοι της Αττικής, προκειμένου να σωθούν από την οργή του Διονύσου που προκάλεσε επιδημία αυτοκτονιών δια του απαγχονισμού μεταξύ των νεαρών κοριτσιών, ζήτησαν χρησμό από το μαντείο των Δελφών, σύμφωνα με τον οποίο θα εξιλεώνονταν μόνο αν τιμούσαν τον Διόνυσο, τον Ικάριο και την Ηριγόνη. Θεσμοθέτησαν έτσι τη γιορτή της Αιώρας, κατά την οποία τα κορίτσια αιωρούνταν σε κούνια [3] τραγουδώντας μια ωδή που ονομαζόταν ἀλῆτις [4].

Ένας μικρός αριθμός αττικών αγγειογραφιών που εικονίζουν νεαρά κορίτσια να κουνιούνται σε αιώρες, επιβεβαιώνει την τέλεση του εθίμου στην Αττική [5]. Στον χου του Ζωγράφου της Ερέτριας, τη θέση του κοριτσιού κατέχει ένα αγόρι, γεγονός που ίσως απηχεί άλλη εκδοχή του μύθου, στην οποία δεν γινόταν διάκριση του φύλου των παιδιών που συμμετείχαν στο δρώμενο.

Ο ντυμένος με ενδύματα κλισμός με το χαμηλό τραπέζι μπροστά του, συνδέει την παράσταση με σκηνή θεοξενίας, κατά την οποία ο τιμώμενος θεός ή ήρωας, ίσως στην προκειμένη περίπτωση η ίδια η Ηριγόνη [6], έχει προσκληθεί να παρακολουθήσει την τελετή και να γευτεί το κρασί και τα προσφερόμενα εδέσματα.

Η ίδια η διονυσιακή γιορτή των Ανθεστηρίων σχετίζεται με διαβατήρια έθιμα, τα οποία μυούσαν τα παιδιά στον κόσμο των ενηλίκων. Ένα από αυτά ήταν η πρώτη δοκιμή κρασιού από τα μικρά αγόρια, το οποίο τους διανεμόταν σε μικρού μεγέθους χόες διακοσμημένους με σκηνές από τον κόσμο των παιδιών, όπως αυτοί που εκτίθενται στην αίθουσα 56 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

[1] Τα Ανθεστήρια ήταν μία σύνθετη τριήμερη γιορτή αφιερωμένη στον Διόνυσο, η οποία τελούνταν στην αρχή της άνοιξης, τον μήνα Ανθεστηριώνα. Ως επί το πλείστον επρόκειτο για γιορτή του κρασιού και αποτελούσε ευκαιρία άφθονης οινοποσίας. Η πρώτη μέρα ήταν η Πιθοιγία (ή τα Πιθοίγια), κατά την οποία ανοίγονταν οι πίθοι και γινόταν η δοκιμή του νέου κρασιού. Τη δεύτερη ημέρα, που ονομαζόταν Χόες, ελάμβαναν χώρα τελετουργίες στο πανάρχαιο ιερό του Διονύσου ἐν Λίμναις και πραγματοποιούνταν πιθανόν η γνωστή από αγγειογραφίες πομπή με κεντρικό στοιχείο το πλοίο-άμαξα του Διονύσου. Την ίδια ημέρα ελάμβανε χώρα και διαγωνισμός κρασιού. Η τελευταία ημέρα, οι Χύτροι, ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς και περιελάμβανε προσφορά πανσπερμίας στον Χθόνιο Ερμή. Ο Καλλίμαχος αναφέρει το έθιμο της Αιώρας μαζί με την Πιθοιγία και τους Χόες, δεν είναι όμως βέβαιο ποια ημέρα των Ανθεστηρίων τελούνταν.

[2] Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου (Απολλόδωρος, Επιτομή, 6.25, 28· σχόλιο στον Ορέστη του Ευριπίδη 1648), η Ηριγόνη ήταν κόρη του Αιγίσθου και της Κλυταιμνήστρας, ετεροθαλής αδερφή του Ορέστη. Μετά τον φόνο των γονιών της, ακολούθησε τον Ορέστη στην Αθήνα ζητώντας την τιμωρία του, έπειτα όμως από την αθώωσή του αυτοκτόνησε.

[3] Η σύνδεση του μύθου με το έθιμο της Αιώρας και η ερμηνεία του έχουν προκαλέσει μεγάλη συζήτηση στην έρευνα. Παλαιότεροι μελετητές υποστήριξαν ότι πρόκειται για ιεροτελεστία αγροτικής μαγείας που σχετίζεται με τις φάσεις καλλιέργειας της αμπέλου, καθώς συμπίπτει με την εποχή του κλαδέματος. Σύμφωνα με άλλη άποψη, ο ίδιος ο μύθος πρέπει να σχετιζόταν με κάποιο άγος (μίασμα) που έπρεπε μέσω της τελετής της αιώρας να απομακρυνθεί πριν την αναγέννηση της φύσης την άνοιξη. Νεότεροι μελετητές συνέδεσαν την Αιώρα με τον καθαγιασμό του νέου κρασιού, ενώ άλλοι υποστήριξαν ότι η αθώα αιώρηση των κοριτσιών αντικαθιστούσε σημειολογικά την ζοφερή αιώρηση στην αγχόνη, εξορκίζοντας έτσι τον θάνατο και εξασφαλίζοντας τη συνέχιση της ζωής.

[4] Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί, 14, 10. Σύμφωνα με λεξικογραφικές κυρίως πηγές, η λέξη ἀλῆτις αποτελούσε ονομασία του δρώμενου της Αιώρας (Ησύχιος, λ. Ἀλῆτις), αλλά και προσωνύμιο της ίδιας της Ηριγόνης (Ἐτυμολογικὸν Μέγα, λ. Ἀλῆτις), η οποία περιπλανήθηκε αναζητώντας τον πατέρα της.

[5] Το θέμα εικονίζεται και σε ορισμένα κατωιταλιωτικά ερυθρόμορφα αγγεία, ωστόσο δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες που να βεβαιώνουν την τέλεση του εθίμου στην Κάτω Ιταλία.

[6] Ορισμένοι μελετητές συνέδεσαν τον ενδεδυμένο κλισμό με τον ίδιο τον Διόνυσο ή ακόμη και με τη Βασιλίννα, τη σύζυγο του άρχοντα Βασιλέα, η οποία είχε ενεργό ρόλο σε τελετουργίες της γιορτής των Ανθεστηρίων, η σημαντικότερη από τις οποίες ήταν ο ιερός γάμος με τον Διόνυσο.

Δρ. Μαρία Τόλια–Χριστάκου

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• L. Deubner, Attische Feste (Berlin 1932) 118-121.
• B. C. Dietrich, A Rite of Swinging during the Anthesteria, Hermes 89, 1961, 36-50.
• R. Martin – H. Metzger, Η θρησκεία των αρχαίων Ελλήνων (Αθήνα 1992) 145-148.
• Thesaurus Cultus et Rituum Antiquorum (ThesCRA), VI, 1 (2011) 36-38 λ. Aiora (Α. Kossatz-Deissmann).
• M. Tiverios, Theoxenia of Erigone (?), στο: P. Bádenas de la Peña – P. Cabrera Bonet – M. Moreno Conde – A. Ruiz Rodríguez – C. Sánchez Fernández – T. Tortosa Rocamora (επιμ.), Homenaje a Ricardo Olmos. Per speculum in aenigmate. Miradas sobre la Antigüedad (Madrid 2014) 147-154.
• A. Heinemann, Der Gott des Gelages (Berlin/Boston 2016) 435-442.
• V. Sabetai, Playing at the Festival: Aiora, a Swing Ritual, στο: V. Dasen – M. Vespa (επιμ.), Play and Games in Classical Antiquity. Definition, Transmission, Reception (Liège 2021) 61-77.