Ανάγλυφο αφηρωισμένου νέου
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. Γ 1450

Προέλευση: Είχε περισυλλεγεί στη Μονή Λουκούς Κυνουρίας (Αρκαδία) από τις αρχές του 19^ου αιώνα και προέρχεται πιθανότατα από την πλησιόχωρη έπαυλη του Ηρώδη Αττικού
Διαστάσεις: ύψος 0,64 μ., πλάτος 1,00 μ.
Χρονολόγηση: 150-160 μ.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 32

Σε ναόσχημο ανάγλυφο απεικονίζεται μετωπικός έφηβος με χλαμύδα ριγμένη στη ράχη, το κεφάλι του οποίου παρουσιάζει χαρακτηριστικά πορτραίτου. Με το αριστερό χέρι κρατά τα χαλινάρια αλόγου, άλλοτε αποδοσμένα με χρώμα, το οποίο προβάλλει πίσω του σε ήρεμα βηματισμό. Με το δεξί χέρι ταΐζει φίδι, που κατέρχεται ελισσόμενο από κορμό βελανιδιάς. Ανάμεσα στα φύλλα του δέντρου απεικονίζονται δύο πουλιά, ενώ στα κλαδιά και δίπλα στον κορμό διακρίνεται η πολεμική εξάρτυση του νέου: ξίφος με τη θήκη του, ασπίδα, δόρυ, θώρακας και περικνημίδες. Από δεξιά πλησιάζει μικρός υπηρέτης που προσφέρει στον κύριό του κορινθιακό κράνος. Πίσω του διακρίνεται επιτύμβιος πεσσός με λουτροφόρο, τύπος μνημείου που παραπέμπει στη νεαρή ηλικία και τον πρόωρο θάνατο του νέου και εντάσσει τη σκηνή σε χώρο νεκροταφείου. Παράλληλα, η γυμνότητα της κεντρικής μορφής, τα όπλα και το άλογο υποδηλώνουν την ηρωοποίησή της.

Πρόκειται για τον Πολυδευκίωνα, έναν από τους νεαρούς τροφίμους του Ηρώδη Αττικού, πάμπλουτου Αθηναίου ρήτορα και σοφιστή φιλόσοφου, ή, σε συσχετισμό με την πανοπλία, τον επίσης προστατευόμενό του Αχιλλέα,. Ο πρόωρος θάνατος του Πολυδευκίωνα σε εφηβική ηλικία συγκλόνισε τον Ηρώδη, ο οποίος τον έθαψε σε ηρώο, οργάνωσε αγώνες προς τιμή του και διαιώνισε τη μνήμη του στήνοντας προτομές, αγάλματα και ανάγλυφα. Αγάλματα του Πολυδευκίωνα και των δύο άλλων υιοθετημένων γιων του, που χάθηκαν επίσης πρόωρα, του Αχιλλέα και του Αιθίοπα Μέμνονα, ήταν στημένα στα κτήματα του Ηρώδη και τους αναπαριστούσαν ως κυνηγούς μέσα σε φυσικό περιβάλλον. Στον τόπο προέλευσης του συγκεκριμένου ανάγλυφου, κοντά στη Μονή Λουκούς, σώζεται η έπαυλη του Ηρώδη Αττικού. Η ανασκαφική έρευνα έδειξε ότι ένας χώρος στη νότια πτέρυγα της έπαυλης μετατράπηκε[1] το διάστημα 160-170 μ.Χ., μετά τον αδόκητο θάνατο των θετών γιων και της συζύγου του Ηρώδη, σε ηρώο-Μαυσωλείο και κοσμήθηκε με ηρωικά ανάγλυφα και μαρμάρινες κλίνες με εικονιστικά αγάλματα των συγγενών του, ανακεκλιμένων ως ηρώων. Εκεί θα λατρευόταν και ο αφηρωισμένος νέος, ενώ από τις πηγές προκύπτει ότι η μεταθανάτια λατρεία του Πολυδευκίωνα είχε μεγάλη απήχηση και σε πρόσωπα του περιβάλλοντος του Ηρώδη[2].

Τα ηρώα, αφιερωμένα στη λατρεία μυθικών προσώπων και γεναρχών, οικιστών πόλεων, επιφανών προσώπων, αφηρωισμένων νεκρών κ.ά χτίζονταν μέσα σε περιβόλους και περιλάμβαναν διάφορα οικοδομήματα και κατασκευές, πέραν του ταφικού μνημείου που αποτελούσε το επίκεντρο της ηρωολατρείας. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, τα υπαίθρια ηρώα διέθεταν ειδικά διαμορφωμένους κήπους και συχνά περιέκλειαν άλσος με δέντρα και φυτά[3]. Γνωστές είναι όμως και ταφές επιφανών προσώπων, ευεργετών και αφηρωισμένων νεκρών εντός πόλεων (intra urbem) σε κτήρια όπως το Γυμνάσιο ή η Αγορά της πόλης, ιδιαίτερα από τους ελληνιστικούς χρόνους και εξής[4]. Μια συμβολική εικόνα των μνημείων των αφηρωϊσμένων νεκρών μας δίνουν τα λεγόμενα ηρωϊκά ανάγλυφα, όπως το εξεταζόμενο. Στα ανάγλυφα αυτά οι απεικονίσεις πεσσών με κάποιο επίθημα, ως σήμα τάφου, δηλώνουν τον χώρο του νεκροταφείου, όπως και το δέντρο με το φίδι, καθώς στα νεκροταφεία φύτευαν δέντρα, συνήθως κυπαρίσσια, σε αντιστοιχία με τα τεμένη των θεών. Το φίδι, χθόνιο ζώο, λειτουργεί αφενός ως φύλακας του τάφου και αφετέρου συμβολίζει τον αφηρωισμό του νεκρού, όπως και ο ίππος και τα όπλα. Οι φιλολογικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν επίσης την ανίδρυση όπλων σε ταφικά μνημεία[5].

[1] Ο χώρος αρχικά λειτουργούσε ως ναός-ηρώο του Αντίνοου, ευνοούμενου του αυτοκράτορα Αδριανού, που θεοποιήθηκε από τον ίδιο μετά από τον πνιγμό του στο Νείλο το 130 μ.Χ. Κέντρο της λατρείας του νεαρού Αντίνοου αποτελούσε η πλησιόχωρη Μαντίνεια. Στο γυμνάσιο της πόλης βρισκόταν ο «οίκος του Αντινόου», με αγάλματα και γραπτές απεικονίσεις του Αντίνοου ως Διονύσου (Παυσανίας VIII: 9.7, 10.1).

[2] Φιλόστρατος, Βίοι Σοφιστών, 558-559.

[3] Ενδεικτικά αναφέρεται το άλσος στο ηρώο του Πέλοπα στην Ολυμπία (Παυσανίας V: 13.1).

[4] Το φαινόμενο της ταφής εντός πόλεων είναι γνωστό στην ηπειρωτική Ελλάδα  από το 720 π.Χ., παρουσιάζει όμως ιδιαίτερη αύξηση από τους ελληνιστικούς χρόνους και εξής, όταν ο ρόλος των ευεργετών και η ηρωοποίηση των νεκρών γνώρισαν ιδιαίτερη άνθηση.

[5] Παυσανίας VIII: 11. 8, IX: 25. 2.

Δρ Χρυσάνθη Τσούλη

Βιβλιογραφία
K. Ρωμιοπούλου, Eλληνορωμαϊκά Γλυπτά του Εθνικού Aρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα 1997, 92, αρ. 93.
J. Tobin, Herodes Attikos and the City of Athens: Patronage and Conflict Under the Antonines, Amsterdam 1997, 95-96,99-107.
N. Kaltsas, Sculpture in the NationalArchaeological Museum, Athens, Athens and
Los Angeles 2002, 347 αρ. 736.
H. R. Goette, Heroenreliefs von Herodes Atticus fur seine Trophimoi, στο: ΑΓΑΛΜΑ. Μελέτες για την αρχαία πλαστική προς τιμήν του Γιώργου Δεσπίνη, επιμ. Δ. Παντερμαλής, Μ. Τιβέριος, Ε. Βουτυράς, Θεσσαλονίκη 2001, 419-427, ιδ. 424 κ.ε., εικ. 8-9.
E. La Rocca, C. Parisi Presicce, Α. Lo Monaco (επιμ.) L’eta dell’equilibrio, 98-180 d.C.: Traiano, Adriano, Antonino Pio, Marco Aurelio, Roma, Musei Capitolini, 2012, 198, 315-316, αρ. ΙΙΙ 22 (A. Lo Monaco).
E. Calandra, B. Adembri (επιμ.), Adriano e la Grecia. Villa Adriana tra classicita ed ellenismo. La mostra, Tivoli, Villa Adriana, Antiquarium del Canopo, 9 aprile – 2 novembre 2014, ed. Verona 2014, 69-70, αρ. 46 (Μ. Saporiti).

Για την έπαυλη του Ηρώδη Αττικού στην Λουκού Κυνουρίας
G. Spyropoulos, Appropriation and Synthesis in the Villa of Herodes Atticus at Eva (Loukou), Greece, στο J. Spier, S. E. Cole (επιμ.), J. Paul Getty Museum, 2022, 92-105 και για το ηρώο-Μαυσωλείο έπαυλης αυτόθι, 99-101.
Chr. Kanellopoulos, A.V. Karapanagiotou, The North Basilika in Herodes Atticus’ Villa at Eva/Loukou. New Observations on architecture and sculptural decoration, AURA 5, 2021, 251-273.

Γενική βιβλιογραφία για τάφους ηρώων και ηρωοποιημένων νεκρών
H. Schörner, Sepulturae graecae intra urbem. Untersuchungen zum Phänomen der intraurbanen Bestattungen bei den Griechen [9. Beiheft Boreas], Möhnesee 2007.
Αικ. Τζαβελοπούλου, Λατρείες ηρώων στις αγορές της αρχαιότητας, 2.2.2.3γ. Ταφικά μνημεία, διδ. διατριβή, ΕΚΠΑ, 2011, 106 κ.ε., 273-283.