Πήλινο ειδώλιο γυναίκας με βρέφος (“κουροτρόφος”)
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 5937

Προέλευση: Σέσκλο, Θεσσαλία
Διαστάσεις: Ύψος: 16,5 εκ.
Χρονολόγηση: 4800-4500 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Νεολιθικού Πολιτισμού, Aίθουσα 5, Προθήκη 10.

Η καθιστή σε σκίμποδα γυναίκα κρατάει τρυφερά βρέφος στην αγκαλιά της και το θηλάζει. Το βρέφος έχει μισοκρυμμένο το πρόσωπο του στον κόρφο της, το ένα του χέρι ακουμπά στο δεξιό μαστό και με το άλλο αγκαλιάζει την πλάτη της. Τα χέρια της μητέρας-τροφού περικλείουν το σώμα του παιδιού και το σταθεροποιούν σε θέση θηλασμού. Ο πηλοπλάστης αποθανάτισε με καλλιτεχνική δεινότητα την προαιώνια στιγμή στη ζωή της γυναίκας, όταν μέσα από το σώμα της δίνει τροφή στο βρέφος, αναλαμβάνοντας έτσι το ρόλο που αργότερα εκπληρώνει η φύση, ένα ρόλο που σχετίζεται με θεότητα. Η σπειροειδής διάταξη των χεριών στο στοργικό εναγκαλισμό μητέρας και βρέφους αποτυπώνει την ‘εκ των έσω’ πράξη του θηλασμού. Η εικόνα παραμένει αδιάσπαστη παρά την απουσία του ένθετου κεφαλιού της μητέρας.

Το ειδώλιο είναι ζωγραφισμένο παντού με καστανές ταινίες, εκτός από την κοιλιά και τα οπίσθια της μητέρας, αλλά και του βρέφους, όπου δεσπόζει το μοτίβο της σπείρας. Η επανάληψη της σπείρας στο σώμα μητέρας και βρέφους ενοποιεί τις δύο μορφές, συμβολίζοντας πιθανώς ότι ανήκουν στο ίδιο φύλο, ότι είναι μητέρα και κόρη.

Οι δύο μορφές εμφανίζονται καταστόλιστες όπως τα πήλινα αγγεία της εποχής. Τα μοτίβα της διακόσμησης πιθανώς αντανακλούν δημιουργήματα της υφαντικής τέχνης. Το ένδυμα, τουλάχιστον της μητέρας, θα ήταν αραχνοΰφαντο καθώς τα πόδια της διαγράφονται σαν να φορούσε παντελόνι. Το ύφασμα του αποτελείται από παράλληλες ταινίες, που στην πλάτη διασταυρώνονται χιαστί. Μήπως οι ταινίες είναι υφασμένες με νήμα διαφορετικού χρώματος ή πρόκειται για αυτοτελείς επιρραμμένες ταινίες; Σε κάθε περίπτωση, και το μοτίβο της σπείρας μπορούσε να υφανθεί (ή να πλεχθεί) στη νεολιθική εποχή. Κι όμως, η συνέχιση των ταινιών στην επιφάνεια και τα πόδια του καθίσματος αποδυναμώνει την υπόθεση της ενδυμασίας. Τέλος, ενώ στα χέρια της μητέρας τα δάκτυλα δηλώνονται με εγχαράξεις, τα άκρα των ποδιών είναι καλυμμένα με ταινίες (υποδήματα;).

Η μητέρα με βρέφος ξεχωρίζει από τις γυναίκες των αρχαιότερων νεολιθικών περιόδων, οι οποίες είναι συνήθως καθιστές στο έδαφος, εύσαρκες και γυμνές, μερικές φορές με δερματοστιξία (τατουάζ) και περίτεχνες κομμώσεις. Το ειδώλιο είναι μοναδικό. Η καθιστή σε κάθισμα ευθυτενής μορφή της μητέρας έχει νεανικό καλλίγραμμο σώμα που περιβάλλεται με διακόσμηση, όπως και το βρέφος. Το σχετικά μεγάλο μέγεθος, με την προσθήκη της κεφαλής, καθιστά το ειδώλιο ορατό σε πολυάριθμη ομήγυρη, ενώ τα ίχνη κόκκινου επίθετου χρώματος στα πόδια και τα χέρια των μορφών μαρτυρούν την τελετουργική του χρήση.

Το θέμα μητέρας με παιδί είναι σπάνιο στη νεολιθική εικονογραφία όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά και στα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία. Ακόμα και στους σημαντικούς οικισμούς Catal-hoyuk (7500-5700 π.Χ.), και Hacilar (5600-4500 π.Χ.) στη ΝΔ Τουρκία, δεν απαντάται συχνά. Πάνω από όλα, η συγκεκριμένη στάση εναγκαλισμού και στήριξης του βρέφους στο θηλασμό δεν βρίσκει ακριβή παράλληλα. Φαίνεται ότι και τότε κάθε μητέρα, θνητή ή αθάνατη, κρατούσε με το δικό της μοναδικό τρόπο το βρέφος της.

Δρ. Κάτια Μαντέλη

Βιβλιογραφία:
Bailey, D., Prehistoric Figurines: Representation and corporeality in the Neolithic., Λονδίνο, 2005.
Biehl, P. F., “Children in the anthropomorphic imagery of the European and Near Eastern Neolithic”, στο T. Guner Coskunsu (επιμ.) The Archaeology of Childhood. Interdisciplinary Perspectives on an Archaeological Enigma, State University of New York Press, 2015, σελ. 189-216:198.
Hodder, I., “Women and Men at Catal-hoyuk” Scientific American, 2004 (January), σελ. 76-83.
Nanoglou, S., “Subjectivity and material culture in Thessaly, Greece: the case of Neolithic anthropomorphic imagery,” Cambridge Archaeological Journal, 2005,15 (2), σελ. 141-156.
Σαρρή, Καλλιόπη (υπό δημοσίευση). Ερευνητικό πρόγραμμα πειραματικής αρχαιολογίας 2015-2017 για την υφαντική τεχνολογία, τα μοτίβα (σπείρες) και τις πρώτες ύλες των υφασμάτων στον ελλαδικό νεολιθικό πολιτισμό. Μελέτη 500 σφονδυλίων και υφαντικού εξοπλισμού από το Σέσκλο και Διμήνι στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Η Δρ. Κ. Σαρρή διατύπωσε την άποψη της χρήσης του παντελονιού στην ενδυμασία των γυναικών της νεολιθικής Θεσσαλίας (Centre for Textile Research, University of Copenhagen, ιστότοπος: ctr.hum.ku.dk).
Τσούντας, Χρ., Αι προϊστορικαί ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα, 1908, σελ.290, πίν. 31: 2.
Χουρμουζιάδης, Γ. Χ., Τα νεολιθικά ειδώλια. Θεσσαλονίκη, 1994.