Πήλινο τηγανόσχημο σκεύος με παράσταση πλοίου

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π4974

Προέλευση: Χαλανδριανή Σύρου (Τάφος 174)

Διαστάσεις:Ύψος: 4 εκ. Διάμετρος χείλους: 28,2εκ.

Μήκος με λαβή: 32 εκ. Βάρος 1.100 γρ.

Χρονολόγηση: Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδος (ΠΚ ΙΙ, 2800-2300 π.Χ.)

Χώρος έκθεσης: Έκθεση Kυκλαδικών Αρχαιοτήτων, Aίθουσα 4, Προθήκη K1.

Στην εξωτερική επιφάνεια της βάσης του πήλινου χειροποίητου τηγανόσχημου σκεύους από τη Σύρο οι Κυκλαδίτες χάραξαν, σαν να το έβλεπαν από ψηλά, πλοίο με 28 κουπιά, ανάμεσα στα “αφρισμένα” κύματα. Παλαιολιθικά εργαλεία από οψιανό της Μήλου που βρέθηκαν στο σπήλαιο Φράγχθι της Αργολίδας στην Πελοπόννησο μας δείχνουν ότι οι άνθρωποι ταξίδευαν στο Αιγαίο ήδη από το 11.000 π.Χ. Οι πρώτες γνωστές απεικονίσεις πλοίων στο Αιγαίο, όμως, εμφανίζονται μετά από περίπου 8.000 χρόνια στο νεολιθικό οικισμό του Στρόφιλα Άνδρου για να ακολουθήσει 500 χρόνια αργότερα η θαλασσινή παράσταση πάνω σε αυτό το τηγανόσχημο σκεύος.

Το σκεύος είχε αποτεθεί ως ταφική προσφορά στο νεκροταφείο με τους 600 τάφους στη Χαλανδριανή Σύρου. Μαζί με τα πλοία από τα λιγοστά υπόλοιπα παρομοίως διακοσμημένα τηγανόσχημα σκεύη, από το ίδιο νεκροταφείο, συγκροτούν στόλο κωπήλατων πλοίων με 24-28 κουπιά. Με τα πλοία αυτά, μήκους 15-20μ., οι Κυκλαδίτες γύρω στο 2500 π.Χ. πρωτοπορούσαν στο εμπόριο μετάλλων στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο. Η υψηλή πλώρη κάθε πλοίου στέφεται με έναν ιχθύ, κάτω από τον οποίο κρέμεται σημαία. Η εικόνα του ιχθύος διαφέρει από πλοίο σε πλοίο, δημιουργώντας την εντύπωση ότι η ιχθυολογική ταυτότητα συσχετιζόταν με το συμβολισμό του ως έμβλημα στο ακροστόλιο. Ο μικρός αριθμός νεκρών που συνοδεύονταν στον τάφο από τηγανόσχημο σκεύος με πλοίο θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε ‘καραβοκύρηδες΄, άποψη που ενισχύεται από την πιθανότητα τα σκεύη αυτά να λειτουργούσαν ως υγροί καθρέφτες πλοήγησης. Παράλληλα συσχετίζονται και με την τελετουργική μαγεία, ιδιαιτέρως επειδή πάνω από τη διχαλωτή λαβή τους προβάλλει ηβικό τρίγωνο, χωρίς προφανή θεματογραφική συνάφεια με την κυρίως παράσταση.

Ο συμβολισμός της παράστασης για την κυκλαδική κοινωνία αποκρυπτογραφείται ευκολότερα σε συνδυασμό με πήλινο αγγείο από τη Φυλακωπή Μήλου. Εδώ ο πηδαλιούχους κωπήλατου πλοίου στέκεται στην πλώρη γυμνός, με τονισμένα γεννητικά όργανα, ως απεικόνιση θαλάσσιας στιγμής αρσενικής κυριαρχίας στο Αιγαίο.

Δρ. Κάτια Μαντέλη

Βιβλιογραφία:
Χρ. Τσούντας, 1899. «Κυκλαδικά ΙΙ», Αρχαιολογική Εφημερίς, σελ. 73-134.
C. Broodbank, 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades. Cambridge University Press: Cambridge, σελ. 96-106, 212-216.
Χρ. Τελεβάντου, 2005. «Άνδρος» στο Α. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία – Νησιά του Αιγαίου. Εκδόσεις Μέλισσα: Αθήνα, σελ. 214-221.
N. Brodie, J. Doole, G. Gavalas και C. Renfrew (επιμ.) 2008. Horizon. Ορίζων. A colloquium on the prehistory of the Cyclades. McDonald Institute Monographs. Stavros Niarchos Foundation. Exeter: Short Run Press (Ch. Televantou: Chapter 6, M. Marthari: Chapter 9, L. Goodison: Chapter 39).
D. A. Papathanassoglou and Ch. A. Georgouli, 2009. «The ‘frying pans’ of the Early Bronze Aegean: An experimental approach to their possible use as liquid mirrors», Archaeometry 51: 4, August, σελ. 658-671.