Πώμα πυξίδας

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, αριθ. ευρ. Α 2510
Προέλευση άγνωστη
Διαστάσεις: Υ. 0,01 μ., διαμ. 0,045 μ.
Χρονολόγηση: 430-420 π.Χ. περ.
Χώρος Έκθεσης: Προθήκη 117, Αίθουσα 55 της Συλλογής Αγγείων

Σε πώμα πυξίδας αποδίδεται ένας φτερωτός και εν πλήρει στύσει φαλλός και τρία γυναικεία αιδοία, που είναι παρατεταγμένα στην περιφέρεια της παράστασης.

Κάτω από τον φαλλό και με ιδιαίτερη προσοχή είναι χαραγμένη η επιγραφή Φιλωνίδης[1]. Γύρω από το αριστερό αιδοίο, με την ίδια προσοχή, είναι χαραγμένη η επιγραφή: ἡ αὐλητρὶς[2] ἀνεμώνη.

Η επιμελής, σε ιωνικό αλφάβητο και πριν από την όπτηση, χάραξη, των επιγραφών, αλλά κυρίως ο εμφατικός τρόπος με τον οποίον ονοματίζεται η Ανεμώνη, μας επιτρέπει βάσιμα να υποθέσουμε ότι ο χαράκτης είχε υπόψη του συγκεκριμένη αυλητρίδα.

Εάν η σκέψη ότι η άπαξ αναφερόμενη στην αττική προσωπογραφία Ανεμώνη είναι συγκεκριμένο πρόσωπο, είναι ορθή, τότε το ίδιο πρέπει να ισχύει και για τον Φιλωνίδη. Το όνομα αυτό απαντάται συχνά στην αρχαία Αθήνα. Θα μπορούσε να είναι κάποιος «γόης» της εποχής γνωστός στους Αθηναίους για την σχέση του με την Ανεμώνη, ή κάποιος άλλος (άραγε ο ίδιος ο Φιλωνίδης ή ένας φίλος του;), να χάραξε την επιγραφή στο πώμα της πυξίδας, ενός αγγείου που χρησιμοποιούσαν οι γυναίκες για τον καλλωπισμό τους, προκειμένου να «διαφημίσει» τη σχέση του με την, ξακουστή για τις «υπηρεσίες» της, αυλητρίδα.

Εφ΄ όσον οι παραπάνω υποθέσεις ευσταθούν, τότε στην παράσταση του πώματος μπορούμε να αναζητήσουμε ένα φαλλικό λογοπαίγνιο ή κωμικό σχόλιο, σχετικά με τον Φιλωνίδη και την αυλητρίδα Ανεμώνη. Ο Gaston Vorberg είχε, μάλιστα, υποστηρίξει ότι ίσως εδώ έχουμε μία παρωδία της Κρίσης Πάριδος! Στην αρχαιότητα ο ιπτάμενος φαλλός είχε αποτροπαϊκές, φυλακτήριες και μαγικές ιδιότητες, και τον κρεμούσαν σε φυλαχτά να προστατεύει τον κάτοχό του από το κακό μάτι.

Αλλά και το όνομα της Ανεμώνης[3] δεν πρέπει να έχει δοθεί τυχαία στην αυλητρίδα και πιθανώς αναφέρεται στον βραχύβιο αλλά με θλιβερή κατάληξη έρωτα της Αφροδίτης με τον Άδωνη, τον συρο-φοινικικής προέλευσης θνητό εραστή της. Σύμφωνα, παραλλαγές του μύθου, των ελληνιστικών (Βίων ο Σμυρναίος –Ἐπιτάφιος Ἀδώνιδος) και πρώιμων αυτοκρατορικών χρόνων (Οβίδιος –Μεταμορφώσεις), ανεμώνες και ρόδα φύτρωσαν εκεί που έσταξαν στην γη το αίμα του Άδωνη και τα δάκρυα της Αφροδίτης για τον πρόωρο θάνατο του αγαπημένου της.

[1] Ο αθηναίος κωμικός ποιητής Φιλωνίδης, που ήκμασε την εποχή μάλιστα στην οποία χρονολογείται το πώμα, ίσως να συγκεντρώνει σοβαρές πιθανότητες να είναι ο Φιλωνίδης της επιγραφής. Παραδίδεται από τις αρχαίες πηγές ότι αυτός ο κωμικός Φιλωνίδης, γιός του Νικοχάρη από το Κυδαθήναιον, ήταν αρχικά γναφεύς ή γραφεύς. Κατόπιν έγινε υποκριτής του Αριστοφάνη και κωμικός ποιητής ο ίδιος. Είναι γνωστοί μόνο λίγοι τίτλοι κωμωδιών του (Κόθορνοι, Ἀπήνη, Φιλέταιρος, Προάγων), από τις οποίες σώθηκαν ελάχιστα στίχοι καθώς και αποσπάσματα από άλλες.

[2] Στην αρχαία Αθήνα οι αυλητρίδες ήσαν σκλάβες που, εκτός της απαραίτητης μουσικής συνοδείας, παρείχαν και έμμισθες ερωτικές υπηρεσίες στους συνδαιτυμόνες των συμποσίων. Ανήκαν στην μεσαία κατηγορία των ιερειών του αγοραίου έρωτα, μεταξύ των δεικτηριάδων, δηλ. των χαμηλής στάθμης πορνών που δούλευαν σε φτηνούς οίκους ανοχής, τα λεγόμενα δεικτήρια, και των πλουσιοπάροχα αμειβομένων και χειραφετημένων εταιρών. Με βάση τον νόμο, η αμοιβή των αυλητρίδων δεν μπορούσε να υπερβεί τις δύο δραχμές, από την οποία η πόλη εισέπραττε τον ανάλογο φόρο (πορνικὸν τέλος).

[3] Το όνομα της αυλητρίδας Ανεμώνης, ίσως υπαινίσσεται την Ανεμώνη του μύθου. Πράγματι, οι ανεμώνες, που ανθίζουν και πεθαίνουν γρήγορα, στους χλοερούς και μυροβόλους ανοιξιάτικους λειμώνες, έχουν σύντομη ζωή, όπως ακριβώς ο Άδωνις. Το ίδιο εφήμερες και σύντομες θα ήταν και οι σχέσεις της αυλητρίδας Ανεμώνης με τους Αθηναίους πελάτες της.

Δρ. Γιώργος Καββαδίας

Επιλεγμένη βιβλιογραφία:

BA 43665. Vorberg 1965, 131.
Immerwahr 2009, αριθ. κατ. 857.
Dierichs 2008, 49-50 εικ. 37 (η οποία εσφαλμένα θεωρεί πως η επιγραφή της Ανεμώνης αναφέρεται σε δύο αιδοία, το αριστερό και το μεσαίο).

Για τον συμβολισμό του φτερωτού φαλλού, βλ. Boardman 1992, 229, εικ. 5 και Keuls 1993, 75-82.

Για τα ονόματα Ανεμώνη και Φιλωνίδης αντίστοιχα, βλ. LPGN, τ. ΙΙ, σελ. 31 και 463.

Για τον κωμικό Φιλωνίδη, βλ. Kassel-Austin PCG, τ. VII, 363-369

Για την κοινωνική θέση των αυλητρίδων, βλ. Dillon 2002, 183 και Lewis 2002, 95-98.

Για τον μύθο του Άδωνη και τις φιλολογικές πηγές, βλ. Atallah 1966 και Detienne 1972.

Για τα Αδώνια στην Αθήνα, βλ. Dillon 2002, 162-169.