Χάλκινο σύμπλεγμα της θεάς Ίσιδος που κρατά στην αγκαλιά της τον Ώρο 

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

Συλλογή Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. ΑΙΓ 155

Προέλευση: Αίγυπτος. Από τη δωρεά της συλλογής του Αιγυπτιώτη Ιωάννη Δημητρίου το 1880 (στο εξής: Συλλογή Ιωάννη Δημητρίου).

Διαστάσεις: ύψος: 49,7 εκ., μέγ. πλάτος: 16,7 εκ., μέγ. πάχος: 20 εκ.

Χρονολόγηση: Tρίτη Μεταβατική περίοδος, 1070-712 π.Χ.

Χώρος έκθεσης: Έκθεση Αιγυπτιακών Αρχαιοτήτων, Αίθουσα 40, Προθήκη 14 α

H αρχαία αιγυπτιακή θρησκεία ήταν βαθιά πολυθεϊστική. Οι Αιγύπτιοι λάτρευαν αμέτρητους θεούς με ευλάβεια και απόλυτη πίστη, την οποία μετέτρεπαν σε τέχνη δημιουργώντας, μεταξύ άλλων αριστουργημάτων, μεγάλο αριθμό αγαλμάτων απαράμιλλης ομορφιάς, που τους απεικόνιζαν. Η Αιγυπτιακή Συλλογή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου διαθέτει έναν σημαντικό αριθμό τέτοιων αγαλμάτων διαφόρων μεγεθών, τα κυριότερα εκ των οποίων εκτίθενται στη προθήκη 14.

Το χάλκινο σύμπλεγμα ΑΙΓ 155 αναπαριστά την θεά Ίσιδα[1], η οποία κρατά στην αγκαλιά της τον μικρό Ώρο, καρπό του έρωτά της με τον σύζυγό της, τον θεό Όσιρι[2], μια αναπαράσταση εξαιρετικά διαδεδομένη στην αρχαία Αίγυπτο, κυρίως από την Τρίτη Μεταβατική περίοδο και εξής. Οι Αιγύπτιοι συνήθιζαν να προσφέρουν τέτοιου είδους αγαλματίδια στους ναούς και στα ιερά της Ίσιδας ώστε να τους ευλογήσει με πολύχρονη ζωή, ευημερία και καλή υγεία, δώρα που απλόχερα πρόσφερε η θεά στον γιο της και στους Αιγύπτιους ηγεμόνες.

Η θεότητα απεικονίζεται καθιστή σε θρόνο, ο οποίος δεν διασώζεται, φοράει μακρύ στενό φόρεμα που διαγράφει τις καμπύλες της και την ελάχιστα φουσκωμένη κοιλιά της, μικρή λεπτομέρεια που υποδηλώνει την μητρότητα, έχοντας το νεανικό, σφριγηλό της στήθος με τις έντονα ανάγλυφες θηλές ακάλυπτο. Με το δεξί της χέρι κρατά τον αριστερό της μαστό για να θηλάσει τον Ώρο ενώ με το αριστερό, το οποίο δεν έχει διασωθεί, θα κρατούσε το παιδί, σύμφωνα με όλες τις παρόμοιες αναπαραστάσεις που έχουν σωθεί. Φοράει σανδάλια στα πόδια, που ακουμπούν σε υποπόδιο, βραχιόλια στα μπράτσα και εγχάρακτο περιδέραιο ousekh[3] από χάντρες στο λαιμό της.

Ο μικρός Ώρος, γυμνός, καθισμένος στoυς μηρούς της μητέρας του, φέρει το διπλό στέμμα Pschent[4] της Άνω και Κάτω Αιγύπτου, με βασιλικό ουραίο[5] στην όψη και βόστρυχο στη δεξιά πλευρά, δηλωτικό της νεότητας στις απεικονίσεις των παιδιών στην αρχαία αιγυπτιακή τέχνη. Στην αρχαία αιγυπτιακή γραμματεία ο Ώρος ως παιδί, όπως όλα τα μικρά παιδάκια, ήταν εύθραυστος, αδέξιος και αρρώσταινε συχνά. Τον τσιμπάνε σκορπιοί ή άλλα έντομα, ανεβάζει πυρετό, πονάει η κοιλιά του, τραυματίζεται σε διάφορα μέρη του σώματος, με λίγα λόγια παθαίνει ό,τι κάθε παιδί σε αυτήν την τρυφερή ηλικία. Η μητέρα του όμως πάντα προστρέχει στο πλευρό του για να τον προστατέψει και να τον παρηγορήσει. Ο Ώρος παραμένει το μικρό μωρό της όσο κι αν μεγαλώσει!

Στην αιγυπτιακή μυθολογία, η Ίσιδα είναι η αρχετυπική σύζυγος και μητέρα, η ζωοδότρια και προστάτιδα, η οποία προφυλάσσει πάση θυσία το παιδί της από κάθε κακό που θα μπορούσε να το βλάψει και κυρίως από τις ύπουλες και μοχθηρές δυνάμεις του θεού Σεθ[6]. Μετά τον φόνο του Όσιρι από τον Σεθ, η Ίσιδα κρύβεται μαζί με τον μονάκριβο γιο της στα έλη του Νείλου στο νησί Kheb(t) [7] προκειμένου να τον μεγαλώσει με ασφάλεια, ώστε στο μέλλον ο νεαρός Ώρος να εκδικηθεί για τον πατέρα του και να διεκδικήσει τον θρόνο της Αιγύπτου.

Ο συγκεκριμένος τύπου αγαλματιδίου έχει τις ρίζες του στην εικονογραφία του Αρχαίου Βασιλείου (2575-2134 π.Χ.) στην οποία ο βασιλιάς απεικονίζεται ως παιδί να θηλάζει από γυναικείες θεότητες, και κυρίως στα Κείμενα των Πυραμίδων[8] στα οποία θεές, μεταξύ των οποίων και η Ίσιδα, θηλάζουν τον μικρό φαραώ. To γάλα ως η πρώτη τροφή ενός ανθρώπου είναι πραγματική πηγή ζωής, πόσο δε μάλλον το γάλα μιας θεάς! Ο Θείος μητρικός θηλασμός διασφαλίζει στον βασιλιά νεότητα, δύναμη, υγεία, θεϊκή προστασία και κυρίως τη συνέχεια και τη μακροβιότητα της κυριαρχίας του και ως εκ τούτου είναι συμβολικά ενσωματωμένος στο τελετουργικό της στέψης του βασιλιά. Με αυτήν τη φαινομενικά απλή πράξη μητρικής αγάπης, ο βασιλιάς αποκτά θεϊκή υπόσταση και ως εκ τούτου την νομιμότητα να κυβερνήσει.

Η λατρεία της Ίσιδας εξαπλώθηκε σε όλη τη Μεσόγειο μέχρι και την Ιβηρική χερσόνησο ιδίως μετά την κατάκτηση της Αιγύπτου από τον Μέγα Αλέξανδρο ενώ κατά τους Ρωμαϊκούς χρόνους επεκτάθηκε στη Βόρεια Ευρώπη και τη Βρετανία και κατά συνέπεια στοιχεία της εικόνας της βρεφοκρατούσας θεάς επηρέασαν την τέχνη ανά τους αιώνες.

[1] Η Ίσιδα, αδερφή-σύζυγος του θεού Όσιρι, ήταν μια από τις σημαντικότερες θεότητες στην αρχαία Αίγυπτο. Ήταν η θεά της μαγείας μέσω της οποίας θεράπευε, της γονιμότητας και προστάτιδα των γυναικών.

[2] O Όσιρις ήταν ο θεός του Κάτω Κόσμου, ένας από τους κυρίαρχους θεούς της αρχαίας Αιγυπτιακής μυθολογίας. Συνδέεται με τον θάνατο, την ανάσταση και τη γονιμότητα.

[3] Φαρδύ περιδέραιο διακοσμημένο με χάντρες, το οποίο κάλυπτε το λαιμό και τους ώμους, εξαιρετικά διαδεδομένο στην αρχαία Αίγυπτο, καθώς φοριόταν εξίσου από άντρες, γυναίκες αλλά και θεούς. Επιπλέον, το ousekh ήταν το κατεξοχήν ταφικό κόσμημα με το οποίο στόλιζαν τη μούμια του νεκρού, είχε σημαντικό ρόλο στη θρησκευτική λατρεία, με, μεταξύ άλλων, αποτροπαϊκή σημασία.

[4] Πρόκειται για τον συνδυασμό του Deshret, του στέμματος της Κάτω Αιγύπτου και του Hedjet, του στέμματος της Άνω Αιγύπτου και συμβολίζει την ένωση των δυο περιοχών κάτω από έναν ηγεμόνα.

[5] Αρχετυπικό σύμβολο της βασιλείας με τη μορφή ανασηκωμένης κόμπρας έτοιμης να επιτεθεί, τοποθετημένο πάνω από το μέτωπο στα περισσότερα βασιλικά διαδήματα με ισχυρό αποτρεπτικό συμβολισμό κατά των δαιμόνων και των εχθρών.

[6] Θεός της καταιγίδας, του χάους και της αταξίας, ο οποίος αναπαρίσταται με ανθρώπινο σώμα και με κεφάλι ενός μυθικού θηρίου. Ήταν αδερφός αλλά και δολοφόνος του θεού Όσιρι.

[7] Αρχαία αιγυπτιακή ονομασία ενός νησιού κοντά στον ναό του Βούτου (πρωτεύουσα του ΧΙΧου  νομού της Κάτω Αιγύπτου), στο οποίο σύμφωνα με τη μυθολογία η Ίσιδα γέννησε και ανέθρεψε τον Ώρο, στη Βουτική λίμνη κατά τον Στράβωνα. Στα κοπτικά η ονομασία μετατράπηκε σε ɰebi, στα αραβικά Chaba, Χέμβις στα ελληνικά και Χñβις ως συνθετικό στα ονόματα όπως Ἁρχñβις (Ώρος εκ Χñβις) και Ἐσεχγñβις (Ίσις εκ Χñβις).

[8] Tα Κείμενα των Πυραμίδων είναι τα αρχαιότερα αιγυπτιακά ταφικά και θρησκευτικά κείμενα στους τοίχους των διαδρόμων και των ταφικών θαλάμων των βασιλικών πυραμίδων της Saqqâra, περί τα τέλη του Αρχαίου Βασιλείου (2375-2181 π.Χ.). Πρόκειται για νεκρικές προσευχές, ύμνους και ξόρκια που αποσκοπούν στην προστασία των νεκρών και στην εξασφάλιση της ζωής και της διατροφής στη μεταθανάτια ζωή.

Αργυρώ Γρηγοράκη

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Fernández Muñoz M.-E., 2019, Notes sur le lait des déesses dans l’Égypte ancienne, signification de l’allaitement divin. στο: Dialogues d΄ histoire ancienne. Supplément, vol. 19, n°1. Visiones sobre la lactancia en la Antigüedad. Permanencias, cambios y rupturas. σελ. 47-56.

Gauthier H., 1927, Dictionnaire des Noms Géographiques Contenus dans les Textes Hiéroglyphiques T.4, Société Royale de Géographie d’ Égypte. Le Caire.

Handoussa T., 1981, Le collier ousekh, Studien zur Altägyptischen Kultur, Bd. 9, σελ. 143-150.

Leclant J., 1951, Le rôle du lait et de l’allaitement d’après les Textes des Pyramides», Journal of Near Eastern Studies 10, σελ.123-127.

Shaw I., Nicholson P., 1995, British Museum Dictionary of Ancient Egypt. British Museum Press.

Volokhine Y., 2017, Le lait et l’allaitement dans le discours égyptien sur la constitution du corps, στο Arena F., Foehr-Janssens Y., Papaikonomou I., Prescendi F. (επιμ.), Allaitement entre humains et animaux: représentations et pratiques de l’Antiquité à aujourd’hui. Anthropozoologica 52 (1): 83-90.