η δε μέγαν ιστόν ύφαινε,
δίπλακα πορφυρέην, πολέας δέ ενέπασσεν αέθλους
Τρώων θ’ ιπποδάμων και Αχαιών χαλκοχιτώνων
(Ιλιάδα Γ, στ. 125-127)

Την ήβρεν οπού ύφαινε διπλό μεγάλο υφάδι
πορφύρου κι επάνω του κεντούσε τους πολέμους
των χαλκοφόρων Αχαιών, των ιπποδάμων Τρώων
(μτφρ. Ιάκωβου Πολυλά)

Επιτύμβιο άγαλμα γυναικείας μορφής
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Γλυπτών, αρ. ευρ. 1827

Προέλευση: Βρέθηκε στη Δήλο το 1894
Διαστάσεις: Ύψος: 1,75μ.
Χρονολόγηση: αντίγραφο του 2ου αι. π.Χ. ενός πρωτοτύπου του 320-300 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών, Aίθουσα 21.

Η γυναικεία μορφή παριστάνεται όρθια, να φορά ποδήρη χιτώνα και μακρύ ιμάτιο, που καλύπτει σχεδόν όλο το σώμα και τα χέρια, ενώ μια παρυφή του συγκρατείται μπροστά στο στήθος. Τα μαλλιά της χτενισμένα προς τα πίσω σχηματίζουν τη λεγόμενη «πεπονοειδή» κόμμωση. Το γλυπτό αποτελεί αντίγραφο ενός φημισμένου πρωτοτύπου έργου φιλοτεχνημένου πιθανότατα από τον Πραξιτέλη ή κάποιον γλύπτη του κύκλου του γύρω στο 300 π.Χ., στον τύπο που καθιερώθηκε να ονομάζεται «Μικρή Ηρακλειώτισσα», από το καλύτερα σωζόμενο έργο που βρέθηκε στο Ηράκλειο (Herculaneum) της Ιταλίας μαζί με το άγαλμα μιας πιο ώριμης μορφής, γνωστής ως «Mεγάλης Ηρακλειώτισσας». Οι δύο τύποι χρησιμοποιήθηκαν ευρέως από τον 3ο αι. π.Χ. μέχρι και τον 3ο αι. μ.Χ. για αγάλματα αστών και μελών των αυτοκρατορικών οίκων, ενώ τα πρωτότυπα απεικόνιζαν πιθανότατα κάποιες θεότητες (μάλλον τη Δήμητρα και την Περσεφόνη).

Το έργο σώζει υπολείμματα χρώματος σε αρκετά μεγάλη επιφάνεια. Πιο συγκεκριμένα στην κόμη, στα μάτια, στα χείλη αλλά ιδιαιτέρως στα ενδύματα και στο ορατό σανδάλι. Μελετώντας την αναφορά του Γάλλου ανασκαφέα Louis Cοuve, σχετικά με τα σωζόμενα κατά την ανεύρεση του έργου χρώματα, καθώς και με την εφαρμογή εξειδικευμένων τεχνικών φωτογράφησης (UVF, UVR,VIL) και μικροσκοπικής παρατήρησης, έγινε εφικτό να ταυτοποιηθεί από το εργαστήριο Συντήρησης της Συλλογής Γλυπτών του ΕΑΜ η χρωστική του αιγυπτιακού μπλε και η διασπορά αυτής στο διάκοσμο των ενδυμάτων. Ταυτόχρονα αναδείχθηκαν τα σωζόμενα διακοσμητικά τους μοτίβα: oι προταθείσες σχεδιαστικές και χρωματικές αναπαραστάσεις υποδεικνύουν την απόδοση κοσμήματος επάλληλων τριγώνων στην παρυφή του ιματίου και τρέχουσας (συνεχόμενης) σπείρας στην κατακόρυφη παρυφή του χιτώνα.

Τόσο οι αναφορές αρχαίων συγγραφέων και οι επιγραφικές πηγές, όσο και τα λιγοστά σωζόμενα τμήματα αρχαίων υφασμάτων, αποτελούν συχνά μαρτυρίες για τη διακόσμηση τους. Τα υφάσματα ήταν κοσμημένα με διάφορα χρώματα και σχέδια στην ύφανση, αλλά και με κεντητά ή επιραμμένα μοτίβα (περιποίκιλα υφάσματα). Μια εικόνα των διακοσμητικών μοτίβων των υφασμάτων μας δίνουν τα αρχαία γλυπτά, όπως το άγαλμα που εξετάζουμε, όπου συχνά τα διακοσμητικά μοτίβα αποδίδονται με χρώμα ή και με τη χρήσης εγχάραξης για την επίθεση των χρωστικών ουσιών. Τα κοσμήματα είναι συνήθως διάσπαρτα στο ένδυμα, ενώ ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στις παρυφές (μπορντούρες) στο λαιμό, τον ποδόγυρο και τις χειρίδες (μανίκια). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο πορφυρός χιτώνας της κόρης Φρασίκλειας, στολισμένος με εγχάρακτα και γραπτά κοσμήματα – μαίανδρο στην κεντρική ταινία και τις απολήξεις και τις ραφές των χειρίδων, γλωσσοειδή φύλλα στον ποδόγυρο, σπείρες και τρίγωνα στη ζώνη, ρόδακες και άστρα διάσπαρτα σε όλη την επιφάνεια του ενδύματος. Σπανιότερα είναι τα ανάγλυφα κοσμήματα, όπως οι ανάγλυφοι ρόδακες στις χειρίδες της Κόρης αρ. 15464, ενώ δεν λείπουν και τα ενδύματα με ανάγλυφες εικονιστικές παραστάσεις σε επάλληλες ζώνες, απομιμήσεις των λεγόμενων ιστορημένων υφασμάτων.

Πολύτιμα, διάστικτα υφάσματα με γραμμικά, γεωμετρικά ή φυτικά κοσμήματα και παρυφές κοσμημένες με τρέχουσες σπείρες, μαιάνδρους και επάλληλα τρίγωνα φέρουν συχνά οι μορφές στην αγγειογραφία, όπου οι καλλιτέχνες έχουν την ευχέρεια να αποδώσουν λεπτομέρειες και με επίθετο χρυσό και λευκό χρώμα. Αφηγηματικές παραστάσεις σε ζώνες κοσμούν κι εδώ τις εξεζητημένες αμφιέσεις θεϊκών μορφών ή μυθικών προσώπων, τα τελετουργικά ενδύματα και τα κλινοσκεπάσματα.

Γ. Παναγάκος – Κ. Τσακρή – Χρ. Τσούλη

Βιβλιογραφία:
L. Couve, Fouilled a Delos. Juillet-Septembre 1894, BCH 19, 1895, 482 κ.ε., πίν. 7.
Β. Bourgeois – P. Jockey, The polychromy of Hellenistic Marble Scultpure in Delos, στο: V. Brinkmann – O. Primavesi – M. Hollein (επιμ.), Circumlitio. The Polychromy of Antique and Medieval Scultpure, Munchen 2010, 226 κ.ε., 230 κ.ε., 235.
C. Blume, Polychromie hellenistischer Skulptur, Petersberg 2015, 195-99, αρ.κατ. 25, και 61-66 (γενικά για γραπτό διάκοσμο ενδυμάτων).

Ενδεικτική γενική βιβλιογραφία για τη γραπτή διακόσμηση των αρχαϊκών αγαλμάτων
Δ. Μπίκα, Μελέτη της πολυχρωμίας της αρχαϊκής γλυπτικής, Διδ. Διατριβή, ΕΚΠΑ, Αθήνα 2015.
B.Schmaltz, Το άγαλμα της Φρασίκλειας – περί της πολυχρωμίας της ελληνικής γλυπτικής, στο Μ. Λαγογιάννη (επιμ.) Οδύσσειες, έκθεση στο ΕΑΜ, Αθήνα 2016, 151-56.

Ενδεικτική γενική βιβλιογραφία για τη διακόσμηση των υφασμάτων
Ε.J.W. Barber, Prehistoric Textiles, 1991, 358 κ.ε. (για τα υφάσματα ιστορικών χρόνων).
Ε. Μανακίδου, Ιστορημένα υφάσματα. Μια κατηγορία μικρογραφικών παραστάσεων πάνω σε αττικά αγγεία, στο: J.H. Oakley – W.D.E. Coulson – O. Palagia (επιμ.), Athenian Potters and Painters Ι, Oxford 1997, 297-308.