Ταυροβολικός βωμός
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Γλυπτών αρ. ευρ. Γ 1746

Προέλευση: αρχ. Φλύα (συγχρ. Χαλάνδρι), Aθήνα
Διαστάσεις: Ύψος 0,38μ., πλάτος 0,37μ., μήκος 0,44μ.
Χρονολόγηση: 360-370 μ.Χ.
Χώρος έκθεσης: Αίθουσα 33

Ο βωμός έφερε άλλοτε στο άνω μέρος δάδα και στις γωνίες τέσσερα λιονταράκια, σύμβολα της Κυβέλης, ενώ οι τρεις πλευρές του είναι διακοσμημένες με ανάγλυφες παραστάσεις. Στη μία πλευρά απεικονίζεται η Ρέα-Κυβέλη ένθρονη, να ακουμπά με το δεξί της χέρι στον ώμο του Άττη, ο οποίος στηρίζεται σε ραβδί που χρησιμοποιείται σε λατρευτικές τελετές και στη μαντεία. Οι μορφές πλαισιώνονται από κουκουναριές, τα ιερά δέντρα του Άττη, από τα οποία κρέμονται τα σύμβολά τους (σύριγγα, τύμπανο και κύμβαλα). Στην άλλη πλευρά απεικονίζονται η Κυβέλη και η Δήμητρα καθισμένες δίπλα-δίπλα σε θρόνο. Τους πλαισιώνει ένας όρθιος νέος (ο Ερμής ή μάλλον ο Ίακχος, ο θεός της πομπής των μυημένων στα Ελευσίνια Μυστήρια) και η Κόρη-Περσεφόνη. Στην τρίτη πλευρά απεικονίζονται δύο χιαστί δάδες και διάφορα σύμβολα (οινοχόη, φιάλη, τύμπανο). Η τέταρτη πλευρά φέρει επιγραφή, σύμφωνα με την οποία ο βωμός αφιερώθηκε από τον ιερέα Αρχέλαο, δαδούχο της Περσεφόνης στη Λέρνα και κλειδούχο της Ήρας, ως ανταπόδοση για τη μύησή του στα μυστήρια, ενώ ο ίδιος σχετίζεται και με την πρώτη τέλεση του ταυροβολίου στη Φλύα, και προφανώς στην Αττική.

Ο βωμός συνδέεται με την ασιατικής προέλευσης λατρεία της Ρέας-Κυβέλης[1] και του Άττη, και συγκεκριμένα με την τελετή του ταυροβολίου, κατά την οποία γινόταν η υπέρτατη μύηση στην απόκρυφη λατρεία τους. Οι πιστοί που συμμετείχαν σε αυτή την τελετουργία θεωρούσαν ότι αναγεννώνται και εξαγνίζονται για δέκα χρόνια μέσω του αίματος ενός θυσιαζόμενου ταύρου. Εισέρχονταν γυμνοί σε έναν βαθύ λάκκο μέσα στη γη και περιλούζονταν με το αίμα του ταύρου που θυσιαζόταν πάνω στο διάτρητο κάλυμμα της τάφρου. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, η κάθοδος στον λάκκο και η επιστροφή αποτελούν ενθυμίσεις του θανάτου και της ανάστασης του Άττη[2]. Από τη ρωμαϊκή περίοδο και μετά, ο εορτασμός των ταυροβολίων εισήχθη στη λατρεία της Κυβέλης και διαδόθηκε στη Μικρά Ασία, την Ελλάδα και ιδιαίτερα στην Ιταλία. Στον ελλαδικό χώρο η μόνη περιοχή όπου αποδεδειγμένα έχουν τελεστεί ταυροβόλια είναι η Φλύα (σημ. Χαλάνδρι). Εκεί βρέθηκαν δύο ακόμη ταυροβολικοί βωμοί, και μάλιστα με πανομοιότυπες παραστάσεις· ο ένας εκτίθεται επίσης στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο και ο δεύτερος εντοπίστηκε στο ναΰδριο του Αγ. Γεωργίου Χαλανδρίου και φυλάσσεται σήμερα στο Αετοπούλειο Πολιτιστικό Κέντρο Χαλανδρίου. Και οι τρεις χρονολογούνται στον 4ο αιώνα μ.Χ. και οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στη Φλύα οι τελετές αυτές λάμβαναν ακόμα χώρα κατά την Ύστερη Αρχαιότητα από τους οπαδούς της μυστηριακής θρησκείας της Κυβέλης.

[1] Για μυστηριακές τελετές σε σχέση με την Κυβέλη βλ. Έκθεμα του μήνα_Μάρτιος 2025

[2] Έχει μάλιστα υποστηριχθεί ότι τα ταυροβόλια εξελίχθηκαν μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής επίδρασης του εξαγνιστικού βαπτίσματος, ενισχύοντας την άποψη ότι οι τελετές αυτές εξελίχθηκαν από τελετές θυσίας σε τελετές καθοσίωσης.

Δρ Χρυσάνθη Τσούλη

Βιβλιογραφία

M. J. Vermaseren, Corpus cultus Cybelae Attidisque II, Leiden 1979, 117-118, αρ. 390, πίν. 120-122.

Ι. Κ. Λουκάς, Επανευρεθείς βωμός της Ρέας-Κυβέλης, ΑΑΑ 18 (1985), 225-230.

Ε. Sironen, The Late Roman and Early Byzantine Inscriptions of Athens and Attica, Helsinki 1997, 92-95, no. 28.

Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα γλυπτά, 2001, αρ. 784.

L. Palaiokrassa, Kultinstrumente. Beleuchtungsgeräte, ThesCRA V, 2005, 375 αρ. 398.

Σ. Κατσαούνου, Συμπληρωματικές μορφές στους αττικούς ναΐσκους της Κυβέλης. Διδ. Διατριβή Ιωάννινα 2012, 324-330. https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=34812#p=1

Στ. Ασημακοπούλου, Δήμητρα εν άστει: συμβολή στη λατρεία των γονιμικών θεοτήτων στην Αττική από τους κλασικούς χρόνους έως την ύστερη αρχαιότητα, διδ. Διατριβή ΕΚΠΑ 2017, 234, 242, αρ. Γ15 / Αθήνα ΟΔΑΠ 2021. https://freader.ekt.gr/eadd/index.php?doc=41446