Πήλινο ειδώλιο γυναικείας εγκύου μορφής

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 16485

Προέλευση: Θεσσαλία-Συλλογή Γεωργίου Τσολοζίδη
Διαστάσεις: Ύψος: 5,5 εκ.
Χρονολόγηση: Μέση Νεολιθική περίοδος (5800-5300 π.Χ.)
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Νεολιθικών Αρχαιοτήτων, Αίθουσα 5, Προθήκη 9

Η Θεσσαλία με συστηματική κατοίκηση σε όλη τη διάρκεια της νεολιθικής περιόδου (6800-3300 π.Χ.) και πολυάριθμους οικισμούς ήδη από τη Μέση Νεολιθική περίοδο (5800-5300 π.Χ.), μας έχει προσφέρει ένα πλούσιο πανόραμα πήλινων ειδωλίων που απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές. Στη μόνιμη έκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου εκτίθεται μία σειρά θεσσαλικών ειδωλίων[1], όπου επικρατούν οι εύσαρκες γυναικείες μορφές και μάλιστα πολλές από αυτές σε κατάσταση εγκυμοσύνης, όπως το παρουσιαζόμενο εδώ ειδώλιο[2]. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η φυσιοκρατική ανάδειξη ορισμένων χαρακτηριστικών του σώματος και της εμφάνισης της γυναίκας (νεανικοί και χαλαροί μαστοί, ως ένδειξη ηλικίας, δυσμορφία, αλλά και κόμμωση-ενδυμασία), ενώ το πρόσωπο αποδίδεται συμβατικά.

Η πολιτισμική πρόθεση για την εξατομίκευση καταστάσεων και σταδίων της ζωής, είναι ιδιαιτέρως εμφανής στη λεπτομερή μορφολογία της κοιλιάς κάθε εγκυμονούσας, όπως συμμετρικά στρογγυλεμένη στο εξεταζόμενο ειδώλιο, ανασηκωμένη ‘μυτερή’ κοιλιά, χαμηλή ‘μυτερή’ κοιλιά [3]. Ακόμα και αν τα ειδώλια απεικόνιζαν κάποιες ‘θεϊκές’ μορφές, η παρατήρηση των διαφοροποιήσεων της κοιλιάς είχε γίνει σε κοινές θνητές. Αλλά πώς στις αγροτικές νεολιθικές κοινωνίες, με τις πολλές χειρωνακτικές εργασίες, οι γυναίκες μπορούσαν να είναι τόσο εύσαρκες; Είναι πιθανόν ότι οι γυναίκες, όταν έφθαναν στην αναπαραγωγική περίοδο ήταν τόσο σημαντικές, ώστε προσλάμβαναν με φροντίδα της κοινωνίας περισσότερη τροφή, με σκοπό να παχύνουν και να φέρουν εις πέρας την εγκυμοσύνη και γέννηση υγιούς παιδιού[4].

Ανάμεσα στα σημαντικά λιγότερα ανδρικά ειδώλια ξεχωρίζει το πήλινο αγαλμάτιο του ‘Στοχαστή’, ο οποίος προβάλλει την γονιμοποιητική ισχύ του στην ίδια την φύση.[5] Η νεολιθική κοινωνία, μέσα από τα ειδώλια γυναικείων και ανδρικών μορφών, τονίζει με έμφαση ότι αυξάνεται και διαιωνίζεται με ένα υπαινικτικό τρόπο, χωρίς να δηλώνει ως διακριτά μέλη της τα παιδιά, εκτός από λιγοστές περιπτώσεις, όπως η Κουροτρόφος που κρατά στην αγκαλιά της το παιδί της, χωρίς να μας δείχνει τo πρόσωπό του και το μικρό ειδώλιο, πιθανότατα μωρού, στο ομοίωμα οικίας από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου, στην περιοχή των Τρικάλων.

Γιατί συνέβαινε αυτό δεν γνωρίζουμε. Γνωρίζουμε όμως ότι σε μεταγενέστερους χρόνους, υπάρχουν ειδώλια που συνεχίζουν να δηλώνουν άλλες στιγμές στη ζωή των γυναικών και των παιδιών. Ειδώλια που αποτυπώνουν τη γονιμοποιητική δύναμη, απεικονίζουν τη  γέννηση ενός παιδιού, ως μία κορυφαία στιγμή, όχι μόνο στη ζωή της γυναίκας αλλά και όλης της κοινότητας και ως συλλογική ευχή για μία καλή έκβαση, έχοντας επίγνωση του υψηλού κινδύνου του τοκετού.

[1] Τα περισσότερα πήλινα ειδώλια έχουν προέλευση από τις ανασκαφές του Χρήστου Τσούντα στις αρχές του 20ου αιώνα στους οικισμούς του Σέσκλου Διμηνίου στη Θεσσαλία. Επιπλέον, αρκετά προέρχονται από την συλλογή Γεωργίου Τσολοζίδη με προέλευση την Θεσσαλία.

[2] Το ειδώλιο Π16485 είναι πλασμένο με την τεχνική των πυρήνων, όπως φαίνεται στην πίσω όψη του, όπου οι γλουτοί και τα πόδια έχουν σχηματιστεί γύρω από δύο κατακόρυφους κυλίνδρους πηλού.

[3] Στο ειδώλιο Π5944, παρατηρούνται σχισμές-ουλές, όπως αναφέρει και ο Τσούντας (1908, σελ. 292), “εκατέρωθεν αυτού εις τα πλάγια υπάρχουσι δύο εντομαί χαραχθείσαι όταν ο πηλός ήτο νωπός και έχουσαι τα χείλη πορφυρά, αναμφιβόλως δε δηλούσαι πληγάς επουλωθείσας.”. Πρόκειται για πολιτισμικό τρόπο συμβολισμού με φυσική επέμβαση στο σώμα, η σημασία του οποίου δεν μας είναι γνωστή, αλλά παρόμοιοι αιματηροί τρόποι σημείωσης στο σώμα, του περάσματος για παράδειγμα στην ενήλικη ζωή εφαρμόζονται και σήμερα σε παραδοσιακές κοινωνίες στην Αφρική.

[4] Η μη σωστά διατρεφόμενη γυναίκα μπορεί να έχει διαταραχές του κύκλου και επομένως της γονιμότητας, ενώ τα αποθέματα λίπους στο σώμα βοηθούν στην αντιμετώπιση περιόδων με λιγοστή τροφή. Μαντέλη 2018, σελ. 328.

[5] Ησίοδος, Θεογονία (175-200) τα αποκομμένα γεννητικά όργανα και το αίμα του Ουρανού γονιμοποίησαν τη γη και τη θάλασσα και έτσι γεννήθηκε η Αφροδίτη.

Δρ. Κάτια Μαντέλη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Μαντέλη Κάτια, 2018. «Τα ειδώλια ως ολογράμματα αισθητικής του νεολιθικού πολιτισμού στην Ελλάδα. Η απόδοση της ανθρώπινης μορφής», στο Μαρία Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.) Οι Αμέτρητες Όψεις του Ωραίου. Αθήνα: ΤΑΠΑ, σελ. 321-331.
Τσούντας Χρήστος, 1908. Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Χουρμουζιάδης Γιώργος Χ., 1994. Τα νεολιθικά ειδώλια. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Βάνιας.
Biehl, P. F., “Children in the anthropomorphic imagery of the European and Near Eastern Neolithic”, στο T. Guner Coskunsu (επιμ.) The Archaeology of Childhood. Interdisciplinary Perspectives on an Archaeological Enigma, State University of New York Press, 2015, σελ. 189-216:198.
Gallis, K. J. 1985, “A Late Neolithic Foundation Οffering from Thessaly”, Antiquity 59, σελ. 20-24.
Nanoglou, S., 2005, “Subjectivity and material culture in Thessaly, Greece: the case of Neolithic anthropomorphic imagery,” Cambridge Archaeological Journal, 15 (2), σελ. 141-156.
Papadopoulos, C., Y. Hamilakis, N. Kyparissi-Apostolika & M. Diaz-Guardamino, 2019, “Digital Sensoriality: The Neolithic Figurines from Koutroulou Magoula, Greece”, Cambridge Archaeological Journal, 29 (4), σελ. 625-652.