σωτήρες των επίγειων ανθρώπων
και των ταχύπλοων πλοίων, όταν ενσκήπτουν θύελλες
στον αδυσώπητο τον πόντο χειμωνιάτικες. τότε απ’ τα πλοία
επικαλούνται του μεγάλου Δία τ’ αγόρια τάζοντας
αρνάκια ολόλευκα ανεβασμένοι πάνω στ’ άκρα
της πρύμνης. όμως ο άγριος άνεμος και το θαλάσσιο κύμα
το πλοίο καταβύθισαν, και ξαφνικά οι Διόσκουροι φανήκαν
διασχίζοντας με τα ξανθά φτερά τους τον αιθέρα,
κι ευθύς των φοβερών ανέμων έπαψαν τις θύελλες
και κόπασαν στο πέλαγος της αφρισμένης θάλασσας τα κύματα,
καλά σημάδια για τους ναύτες στην ταλαιπωρία τους. κι ως βλέπανε
χαρήκανε και γλύτωσαν απ’ το πικρό τους βάσανο.

Δ. Π. Παπαδίτσας, Ε. Λαδιά, Ομηρικοί Ύμνοι, 4η έκδοση (Αθήνα 2005) 140-141, στίχοι 6-17

Αναθηματικό ανάγλυφο με τους Διόσκουρους και ναυτικό σε πλοίο
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Έργων Γλυπτικής, αρ. ευρ. 1409

Προέλευση: Πειραιάς, αγοράσθηκε το 1881 για το Μουσείο στο Βαρβάκειο
Διαστάσεις: Ύψος 0,34 μ., πλάτος 0,45 μ.
Χρονολόγηση: Τέλη 4ου – αρχές 3ου αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών Aίθουσα 27.

Το μαρμάρινο ανάγλυφο παριστάνει τους Διόσκουρους με τα άλογά τους στην ακτή και σε μικρότερη κλίμακα, έναν ναυτικό πάνω στην πλώρη πλοίου. Ο ένας Διόσκουρος εικονίζεται έφιππος, ντυμένος με κοντό χιτώνα και χλαμύδα, που πέφτει στην πλάτη του και στο σώμα του αλόγου. Ο άλλος στέκεται πεζός, μπροστά από το άλογό του, που αποδίδεται σε δεύτερο επίπεδο, στο βάθος της παράστασης. Φορά και αυτός κοντό χιτώνα και χλαμύδα, που σκεπάζει το αριστερό χέρι του. Τα άλογα εικονίζονται σε κατατομή, σε ήρεμη στάση, να ανασηκώνουν τα αριστερά μπροστινά πόδια τους. Ο πεζός Διόσκουρος κοιτάζει με συμπάθεια και απλώνει το αριστερό του χέρι προς τον ναυτικό, που στέκεται γυμνός, πάνω στην πλώρη του πλοίου, γέρνει το κεφάλι και φέρνει το δεξί του χέρι στο μέτωπο σε στάση λατρευτή. Ο θεός δείχνει με το δεξί το πλοίο και ο ναυτικός εκφράζει την ευγνωμοσύνη του λίγο πριν αποβιβασθεί.

Η απουσία επιγραφής στο ανάγλυφο δεν επιτρέπει τον προσδιορισμό του λόγου της ανάθεσής του. Είναι πιθανόν να αποτελεί ευχαριστήρια αφιέρωση ενός ναυτικού στους Διόσκουρους για την ασφαλή επιστροφή του στο λιμάνι ή ευχετήρια ανάθεση με την ελπίδα του καλού ταξιδιού. Αναθήματα ναυτικών στους Διόσκουρους είναι συνήθη, καθώς οι δίδυμοι θεοί λατρεύονταν ως προστάτες των θαλάσσιων ταξιδιών. Για τον ίδιο λόγο, τα ονόματά τους, Κάστωρ και Πολυδεύκης, δίνονταν συχνά σε πλοία. Το λιμάνι του Πειραιά, από όπου προέρχεται το ανάγλυφο, θα αποτελούσε κατάλληλο τόπο ανάθεσής του, αν και δεν μαρτυρείται εκεί ιερό των Διοσκούρων.

Οι Διόσκουροι ήταν δίδυμοι γιοι του Δία και της Λήδας και αδελφοί της ωραίας Ελένης. Ήδη από την Αρχαϊκή εποχή εικονίζονται με άλογα, μια παράδοση που συνεχίστηκε μέχρι το τέλος της αρχαιότητας και δηλώνει την αριστοκρατική τους καταγωγή αλλά και την βαθύτερη υπόστασή τους, αφού οι Διόσκουροι είχαν αρχικά αλογίσια μορφή. Εξίσου συχνά παριστάνονται με πίλο, κωνικό κράνος που ερμηνεύεται ως το ανοιγμένο στα δύο κέλυφος του μαγικού αυγού από το οποίο γεννήθηκαν. Σύμφωνα με μία εκδοχή του μύθου, μόνο ο Πολυδεύκης ήταν γιος του Δία, ενώ ο Κάστωρ ήταν γιος του Τυνδάρεω, συζύγου της Λήδας και βασιλιά της Σπάρτης. Θρηνώντας για το θάνατο του αδελφού του, ο Πολυδεύκης ζήτησε από τον πατέρα του να μοιραστεί την αθανασία με τον θνητό Κάστορα. Έτσι, οι δύο ήρωες κατοικούσαν «εναλλάξ» τη μία μέρα στον Άδη και την άλλη στον Όλυμπο.

Οι Διόσκουροι εμφανίζονται σε διάφορους μύθους, όπως της θήρας του Καλυδωνίου κάπρου και της Αργοναυτικής εκστρατείας. Η επίγεια ζωή τους ήταν στενά συνδεδεμένη με αυτή της ωραίας Ελένης, την οποία διέσωσαν σε διάφορες περιστάσεις τα πρώτα χρόνια της ζωής της. Για παράδειγμα, όταν είχε απαχθεί από τον Θησέα, οι Διόσκουροι εισέβαλαν στην Αττική για να την απελευθερώσουν. Μετά τη νίκη τους έδωσαν την ηγεμονία της χώρας στον Μενεσθέα, ο οποίος σε αντάλλαγμα καθιέρωσε τη λατρεία τους στην Αττική. Μετά το θάνατό τους τοποθετήθηκαν από τον Δία στον ουρανό σχηματίζοντας τον αστερισμό των Διδύμων. Ως ουράνιες θεότητες οι Διόσκουροι συνδέθηκαν με πολλούς θρύλους για πλήθος θαυματουργές επεμβάσεις τους, «επιφάνειες», στη ζωή των ανθρώπων. Σχίζοντας τους αιθέρες, άλλοτε πάνω στα άσπρα φτερωτά τους άλογα και άλλοτε φτερωτοί οι ίδιοι, εμφανίζονταν παντού όπου τους επικαλούνταν, «σωτήρες» και «παραστάτες», σε κάθε κίνδυνο και σε κάθε ανάγκη, στις αρρώστιες, στον πόλεμο και κυρίως στους θαλάσσιους κινδύνους. Αρκούσε να θυσιάσουν άσπρα αρνιά και να προσευχηθούν στους Διόσκουρους οι απειλούμενοι με ναυάγιο ναυτικοί, και οι δίδυμοι θεοί κατέφθαναν αστραπιαία, η θύελλα σταματούσε αμέσως και κόπαζε η τρικυμία. Με τον ίδιο τρόπο επιφαίνονταν και στα «θεοξένια», στις γιορτές δηλαδή όπου παρευρίσκονταν ως φιλοξενούμενοι. Τα ουράνια και ειδικότερα τα αστρικά στοιχεία της υπόστασής τους προβλήθηκαν κυρίως από τον 5ο αιώνα π.Χ. και εξής, σε σχέση με την ιδιότητα, που άρχισε τότε να τονίζεται ιδιαίτερα, των συμπαραστατών στους θαλάσσιους κινδύνους. Είναι χαρακτηριστικό ότι από τον 5ο αιώνα οι Διόσκουροι συγχέονται με τους Καβείρους, τους Μεγάλους Θεούς της Σαμοθράκης και εφευρέτες της ναυτιλιακής τέχνης, που είναι οι κατεξοχήν σωτήρες στη θάλασσα, και ότι οι σχέσεις αυτές γίνονται ιδιαίτερα σαφείς στην ελληνιστική εποχή.

Δρ. Ευρυδίκη Λέκα

Βιβλιογραφία:
Για το ανάγλυφο:
Ι. Ν. Σβορώνος, Το εν Αθήναις Εθνικόν Μουσείο (Αθήνα 1910) 357-358, αρ. 107, πίν. 33.4.
Π. Καστριώτης, Γλυπτά του Εθνικού Μουσείου. Κατάλογος Περιγραφικός (Αθήνα 1908) 248.
V. Stais, Marbres et bronzes du Musee National (Αθήνα 1910) 242, 243 (εικ.)
F. T. van Straten, Gifts for the Gods, in H. S. Versnel (ed.), Faith, Hope and Worship: Aspects of Religious Mentality in the Ancient World (Leiden 1981) 97, εικ. 39.
LIMC III(1986) λ. Dioskouroi, 577 αρ. 121 (A. Hermary).
Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά (2002) 277 αρ. 580
S. Albersmeier (ed.), Heroes. Mortals and Myths in Ancient Greece, Exhibition Catalogue (Baltimore 2009) 252-253, αρ. κατ. 65 (A. Kokkinou)
Μ.-Ξ. Γαρέζου, Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου, Σ. Μάκκας, Σ. Πετρουνάκος (επιμ.), Ναυτίλος: Ταξιδεύοντας την Ελλάδα, Κατάλογος έκθεσης (Αθήνα 2014) 272-273, αρ. κατ. 92 (Έ. Βλαχογιάννη)
Μ. Λαγογιάννη-Γεωργακαράκου (επιμ.), Οδύσσειες, Κατάλογος έκθεσης (Αθήνα 2016) 289, αρ. κατ. 36 (Έ. Βλαχογιάννη)

Για τους Διόσκουρους:
RE V.1 (1903) 1087-1123 λ. Dioskuren (E. Bethe) L. R. Farnell, Greek Hero Cults and Ideas of Immortality (Oxford 1921) 175-228
F. Chapouthier, Les Dioskures au service d’une Deesse (1938)
W. Burkert, Greek Religion (1985) 212-213
LIMC III (1986) 567-593 λ. Dioskouroi (A. Hermary)
Ελληνική μυθολογία, εκδ. Εκδοτική Αθηνών (1986) τ. 3, Ήρωες, 214-218
E. Kearns, The Heroes of Attica, BICS Supplement 57 (London 1989)
H.A. Shapiro, Art and Cult under the Tyrants in Athens (Mainz 1989)
D. W. Frauenfelder, The Spartan Dioskuri: Their origin and development in the Hellenic world (1994)
H.A. Shapiro, Cult Warfare. The Dioskouroi between Sparta and Athens, in R. Hagg (ed.), Ancient Greek Hero Cult (Stockholm 1999) 99-107
E. Kohne, Die Dioskuren in der griechischen Kunst von der Archaik bis zum Ende des 5. Jahrhunderts v. Chr., Antiquitates b. 15 (Hamburg 1998)
R. Parker, Polytheism and Society at Athens (Oxford 2005)