Χρυσό κύπελλο με απεικόνιση θαλάσσιου τοπίου
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Προϊστορικών, Αιγυπτιακών, Κυπριακών και Ανατολικών Αρχαιοτήτων, αρ. ευρ. Π 7341

Προέλευση: Θολωτός τάφος Δενδρών Μιδέας, λάκκος Ι
Διαστάσεις: Ύψος 5 εκ., διάμ.: 17,3 εκ.
Χρονολόγηση: 15ος αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Μυκηναϊκών, Aίθουσα 4, Προθήκη 36.

Τη Δευτέρα 2 Αυγούστου 1926, οι Σουηδοί ανασκαφείς του θολωτού τάφου των Δενδρών Αργολίδας έφεραν στο φως μια πλουσιότατη βασιλική ταφή του πρώιμου μυκηναϊκού κόσμου. Ανάμεσα στα πολύτιμα κτερίσματα, ξεχώρισε από την αρχή το αριστουργηματικό ρηχό κύπελλο από χρυσό, που ήταν ακουμπισμένο στο στήθος του νεκρού και περιείχε τέσσερα χρυσά και αργυρά δακτυλίδια και έξι σφραγιδόλιθους.

Το κύπελλο είχε κατασκευαστεί από ένα μεγάλο έλασμα χρυσού, διακοσμημένο με την έκτυπη τεχνική. Η διακοσμητική σύνθεση καταλαμβάνει την κύρια επιφάνεια του σκεύους μέχρι το ύψος του ανοιχτού λαιμού. Το κύπελλο θεωρείται έργο δύο διαφορετικών τεχνιτών. Ο πρώτος φαίνεται πως σχεδίασε τις μορφές της σύνθεσης, αλλά ολοκλήρωσε μόνον το πρώτο από τα τέσσερα χταπόδια, που βρίσκεται στα δεξιά της λαβής. Η εκτέλεση της μορφής, των λεπτομερειών της και των παραπληρωματικών μοτίβων τριγύρω, είναι πιο ρηχή, πιο ακριβής και πιο περίτεχνη από τις υπόλοιπες. Στο δεύτερο καλλιτέχνη αποδίδεται η ολοκλήρωση των υπολοίπων μορφών και μοτίβων, καθώς και το κάτω τελείωμα της λαβής, που είναι σχεδόν επίπεδο. Η εργασία του πρώτου καλλιτέχνη προδίδει μεγαλύτερη πλαστικότητα, κίνηση και ρεαλισμό και γι’ αυτό θεωρήθηκε ένας εξαιρετικός τεχνίτης των μινωικών εργαστηρίων, που είχαν μακρά παράδοση σε τέτοια έργα μικροτεχνίας. Στη δουλειά του δεύτερου καλλιτέχνη έχει αναγνωριστεί λιγότερη ικανότητα και μεγαλύτερη βιασύνη.

Οι δημιουργοί του σκεύους σφυρηλάτησαν με την έκτυπη τεχνική μια ολοζώντανη σκηνή του θαλάσσιου βυθού, με χταπόδια, αργοναύτες, δελφίνια, βράχια και κοράλλια, που απλώνονται αρμονικά σε όλο το πεδίο. Το θέμα του υποθαλάσσιου τοπίου και των ζωντανών μορφών του ήταν εξαιρετικά δημοφιλές στις εικαστικές τέχνες της νεοανακτορικής Κρήτης, των Κυκλάδων και του πρώιμου Μυκηναϊκού κόσμου από το 17ο ως το 15ο αιώνα π.Χ. Επιφάνειες κεραμικών και λίθινων αγγείων, τοιχογραφίες, σφραγιδόλιθοι, ακόμη και λεπίδες όπλων, μετατράπηκαν σε υδάτινους κόσμους μικρών ναυτίλων και ζωηρών δελφινιών. Η διακόσμηση του κυπέλλου των Δενδρών με αυτό το θέμα, εντάσσεται στην διαδεδομένη αισθητική προτίμηση της εποχής. Ωστόσο, η εκτέλεση του διακοσμητικού πεδίου στο συγκεκριμένο σκεύος έχει ένα ασυνήθιστο χαρακτηριστικό.

Ο χρήστης του χρυσού αγγείου έβλεπε τα μοτίβα έγλυφα, δηλαδή σκαμμένα στην εσωτερική επιφάνεια. Προκειμένου να τα δει ανάγλυφα και κατανοητά θα έπρεπε να σηκώσει και να αναποδογυρίσει το σκεύος, για να απολαύσει την αθέατη όψη του. Έτσι αναρωτιέται κανείς για ποιο λόγο τόση και τέτοια δουλειά φιλοτεχνήθηκε σε άβολη επιφάνεια. Ο ανασκαφέας, Axel Persson, αναφέρει ένα σπάνιο και γλαφυρό περιστατικό που συνέβη στις μέρες της έρευνας και ίσως να κρύβει την απάντηση του γρίφου. Πρόκειται για την επίσκεψη του «κύριου Δημήτρη», ενός γέροντα από τις Μυκήνες, που είχε δουλέψει 37 χρόνια πριν, μαζί με τον Χρήστο Τσούντα στο θολωτό τάφο του Βαφειού. Ο γέρων επισκέφθηκε το σκάμμα των Δενδρών θαύμασε τα υπέροχα ευρήματα και δέχτηκε το κέρασμα του Persson, με κρασί της Νεμέας μέσα στο ολόχρυσο κύπελλο. Κινώντας το ημιδιάφανο υγρό, ίσως να προκάλεσε τη διάθλαση του φωτός στον πυθμένα και το ζωντάνεμα των έγλυφων μορφών, που χάρη στις βαθύνσεις τους, έμοιαζαν να σαλεύουν και να κινούνται νωχελικά.

Δρ. Κ. Πασχαλίδης

Βιβλιογραφία:
Davis E.N., TheVapheio Cups and Aegean Gold and Silver Ware, New York and London 1977, 276-280, εικ. 224-227.
Persson A.W., The Royal Tombs at Dendra near Midea, Lund 1931, 16, 31-32, πιν. 9-11, 18.