«Κατ’αρχάς οι ίδιοι οι Πέρσες φορούσαν μαλακούς πίλους που ονομάζονταν τιάρες, κεντημένους χιτώνες με μανίκια, … και στα πόδια αναξυρίδες…»
Ηρόδοτος, 7.61.4-5

1. Κορμός ανδρικού αγάλματος με περσική ενδυμασία
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Γλυπτών, αρ. ευρ. 2728

Προέλευση: Νεκροταφείο Κεραμεικού (1908)
Διαστάσεις: Ύψος 1,00 μ.
Χρονολόγηση: 330-317 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών, Αίθουσα 24.

2,3. Ζεύγος αγαλμάτων τοξοτών με ανατολίτικη
φορεσιά
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Γλυπτών, αρ. ευρ. 823, 824

Προέλευση: Νεκροταφείο Κεραμεικού (1863)
Διαστάσεις: Ύψος 74 εκ. (823), 70 εκ. (824)
Χρονολόγηση: 330-317 π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Γλυπτών, Αίθουσα 24.

Πίσω από τη δυτική γωνία της πρόσοψης ενός ταφικού περιβόλου, στη νοτιοδυτική γωνία του αρχαίου νεκροταφείου του Κεραμεικού, βρέθηκε ο μεγαλύτερος του φυσικού κορμός ενός ανδρικού αγάλματος, καθιστού όπως αποδεικνύεται από την πίσω του πλευρά, το οποίο στεκόταν πάνω σε βάση, ορατή και σήμερα στον χώρο του νεκροταφείου, μέσα σε έναν ναΐσκο.

Ο άνδρας είναι ντυμένος περσικά. Φορά χιτώνα με μακριά μανίκια (χειριδωτό) και από πάνω τον κάνδυν, το τυπικό δερμάτινο πανωφόρι των Μήδων και των Περσών με τα σωληνωτά μανίκια, που κρέμονται αδειανά στους βραχίονες. Στην κεφαλή θα φορούσε την κίδαριν, οι απολήξεις των πλατιών πτερυγίων της οποίας σώζονται στους ώμους και κυρίως στη ράχη του. Με το ανδρικό άγαλμα συσχετίσθηκαν από την έρευνα δύο αγάλματα τοξοτών που είχαν βρεθεί νωρίτερα, το 1863, στις γωνίες παρακείμενων ταφικών περιβόλων. Σύμφωνα με την αποκατάσταση που έχει επιχειρηθεί πλαισίωναν τον ναΐσκο του ‘Πέρση’. Ο εξέχων άνδρας που τάφηκε σε περίοπτη θέση του νεκροταφείου έχει ερμηνευτεί ως πρόξενος ή πρέσβης κάποιας φοινικικής πόλης (Τύρου, Σιδώνας) στην Αθήνα ή ως απεσταλμένος του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Οι δύο τοξότες, που θα έστεκαν αιώνιοι δούλοι στην υπηρεσία και την προστασία του υψηλού κυρίου τους, γονατίζουν ο ένας στο αριστερό (823) και ο άλλος στο δεξί (824) σκέλος. Με το ένα χέρι ετοιμάζονται να τραβήξουν ένα βέλος από τον γωρυτό, την εντυπωσιακή σε μέγεθος θήκη για τα βέλη, που κολλάει στην αριστερή πλευρά των ισχίων τους, και διατηρείται καλύτερα στον τοξότη 823, ο οποίος ακουμπά πάνω του με το δεξί του χέρι, ενώ στηρίζεται με το αριστερό στο έδαφος.

Είναι και οι δύο ντυμένοι εντυπωσιακά, με ανατολίτικες φορεσιές. Φορούν μακριά, κολλητά, όμοια με σκελέες, παντελόνια, τις αναξυρίδες, και από πάνω, ζωσμένον στη μέση, τον κάνδυν. Δεν τον φορούν όμως με τον περσικό τρόπο, όπως ο ‘Πέρσης’, δηλαδή ριχτά στους ώμους σαν κάπα με τα ψευδομανίκια να κρέμονται, αλλά με τον ελληνικό, περνούν δηλαδή κανονικά τα χέρια στα στενά μανίκια. Κάτω από τον κάνδυν φορούν ένα ακόμη κοντό ως τα γόνατα ένδυμα, με κοντά μανίκια -διαγράφονται στους βραχίονες- τον επενδύτη. Θα πρέπει να φανταστούμε τα ενδύματά τους πολύχρωμα, όπως τα γνωρίζουμε από τις παραστάσεις στην αγγειογραφία. Στον τοξότη 823 σώζονταν, ακόμη το 1863 όταν βρέθηκε, κατάλοιπα κόκκινου χρώματος στην μπορντούρα του κάνδυος. Την εμφάνισή τους θα ολοκλήρωνε η κυρβασία ή κίδαρις, το κωνικό καπέλο από δέρμα ή τσόχα, που θα φορούσαν στην κεφαλή. Οι απολήξεις από τις πλάγιες γλωσσοειδείς πτέρυγες του καπέλου σώζονται στο στήθος του τοξότη 824.
Ίδιο διακριτικό γνώρισμα των ξένων στην ελληνική τέχνη είναι η ενδυμασία τους, παρόλο που από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. όλοι οι Ανατολίτες (συμπεριλαμβανομένων των Θρακών και Σκυθών) ντύνονται περσικά, ώστε η ιδιαίτερη εθνική τους ταυτότητα να μη διακρίνεται με σιγουριά. Επίσης πολλοί ανώτατοι αξιωματούχοι προερχόμενοι από τη δυτική περιφέρεια της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας, όπως οι σατράπες της Λυκίας και οι Σιδώνιοι βασιλείς της Φοινίκης, ήδη από τον πρώιμο 4ο αι. π.Χ. ντύνονται περσικά (πρβλ. το ελεφάντινο κάλυμμα κιβωτιδίου(;) από τη Δημητριάδα.

Η περσική ενδυμασία ήταν ιδιαίτερα εντυπωσιακή, εξαιτίας της ποικιλομορφίας και της πολυχρωμίας της, και θεωρούνταν από τους Έλληνες η ωραιότερη εθνική φορεσιά. Για τον λόγο αυτό ο επενδύτης και ο κάνδυς υιοθετήθηκαν και στην Αθήνα των κλασικών χρόνων, ως ενδείξεις ξενόφερτης πολυτέλειας και μέσα κοινωνικής προβολής. Μάλιστα, παρόλο που τα ενδύματα ήταν ανδρικά τα φορούσαν κυρίως οι γυναίκες της ανώτερης κοινωνικής τάξης και τα παιδιά (κορίτσια και αγόρια) ως εορταστικά ενδύματα, πάνω από τα ελληνικά τους ρούχα, και πολύ σπάνια οι άνδρες. Και αυτό γιατί στη συνείδηση των Ελλήνων οι ανατολίτες άνδρες ανέδυαν πάντα μια θηλυπρέπεια.

Για τις βάρβαρες γυναίκες τυπικό ένδυμα είναι ο χειριδωτός χιτών, συνήθως ποικίλος, δηλαδή κεντημένος με πολύχρωμα μοτίβα, όπως αυτόν που φορούν οι δούλες στις στήλες της Ηγησούς και της Δαμασιστράτης.

Δρ Έλενα Βλαχογιάννη

Βιβλιογραφία για το άγαλμα του ‘Πέρση‘:
Babler, B., Fleissige Thrakerinnen und wehrhafte Skythen. Nichtgriechen im klassischen Athen und ihre archaologische Hinterlassenschaft, Stuttgart 1998, 111-113, 233, αρ. 42, πίν. 7.
Bergemann, J., Demos und Thanatos. Untersuchungen zum Wertsystem der Polis im Spiegel der attischen Grabreliefs des 4. Jhs. v. Chr. und zur Funktion der gleichzeitigen Grabbauten, Munchen 1997, 185, αρ. A 6.
Collignon, M., Les statues funeraires dans l’art grec, Paris 1911, 155.
Garland, J., “A First Catalogue of Attic Peribolos Tombs”, BSA , 77, 1982, 139, αρ. A 6.
Knigge, U., Ο Κεραμεικός της Αθήνας. Ιστορία – Μνημεία – Ανασκαφές, Αθήνα 1990, 127, αρ. 26.
Stupperich, R., Staatsbegrabnis und Privatgrabmal im klassischen Athen, Munster 1977, 180 και σημ. 4.

Βιβλιογραφία για τα δύο αγάλματα των τοξοτών:
Babler, B., Fleissige Thrakerinnen und wehrhafte Skythen. Nichtgriechen im klassischen Athen und ihre archaologische Hinterlassenschaft, Stuttgart 1998, 174-180, 260-261, αρ. 85a-b, πίν. 13a-b, 14a-b.
Clairmont, Ch., Classical Attic Tombstones Ι, Kilchberg 1993, 23, αρ. 20a-b.Collignon, M., Les statues funeraires dans l’art grec, Paris 1911, 200-202, εικ. 127-128.
Knigge, U., Ο Κεραμεικός της Αθήνας. Ιστορία – Μνημεία – Ανασκαφές, Αθήνα 1990, 125, εικ. 122.
Riemann, H., Die Skulpturen vom 5. Jahrhundert bis in Romische Zeit, Kerameikos II, Berlin 1940, 94-95, αρ. 127a-b, πίν. 33.
Scholl, A., “‘Der Perser’ und die ‘Skythischen Bogenschutzen’ aus dem Kerameikos von Athen”, AM 114, 1999, 139-141.
Scholl, A., “‘Der Perser’ und die ‘Skythischen Bogenschutzen’ aus dem Kerameikos von Athen”, JdI 115, 2000, 79-112, κυρίως 92-104, εικ. 11-19.
Vedder, U., Untersuchungen zur plastischen Ausstattung attischer Grabanlagen des 4. Jhs. v. Chr., Frankfurt – Bern – New York 1985, 77-78, 105, 112-113, 278, αρ. S 10, αρ. S 11.

Βιβλιογραφία για βαρβαρικά ενδύματα:
Barker, A. W., “The Costume of the Servant on the Grave-Relief of Hegeso”, AJA 28, 1924, 290-292.
Bittner, S., Tracht und Bewaffnung des persischen Heeres zur Zeit der Achaimeniden, 2η έκδοση, Munchen 1985.
Brinkmann, V. and R. Wunsche, Gods in Color: Painted Sculpture of Classical Antiquity, Munich 2007, 71-97.
Cohen, B., “Ethnic Identity in Democratic Athens and the Visual Vocabulary of Male Costume”, στο: I. Malkin (επιμ.), Ancient Perceptions of Greek Ethnicity, Washington D. C. – Cambridge Mass. 2001, 247-251.
DeVries K., “The nearly Other. The Attic vision of Phrygians and Lydians”, στο: B. Cohen (επιμ.), Not the Classical Ideal. Athens and the Construction of the Other in Greek Art, Leiden – Boston 2000, 338-363.
Knauer, E. R., “Toward a History of the Sleeved Coat: A Study of the Impact of an Ancient Eastern Garment on the West”, Expedition 21, 1978, 18-36.
Knauer, E. R., “Ex oriente vestimenta. Trachtgeschichtliche Beobachtungen zu Armelmantel und Armeljacke”, Aufstieg und Niedergang der Romischen Welt II 12, 3, 1985, 578-741, κυρίως 607-622.
Lee, M. M., Body, Dress and Identity in Ancient Greece, New York 2015, 120-126, 160, 162-163.
Linders, T., “The Kandys in Greece and Persia”, Opuscula Atheniensia 15, 1984, 107-114, εικ. 1-5.
Miller, M. C., “The Ependytes in Classical Athens”, Hesperia, 58, 1989, 313-329.
Miller, M. C., Athens and Persia in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity, Cambridge 1997.
Oakley, J. H., “Some Other Members of the Athenian Household. Maids and their Mistresses in fifth-century Athenian Art”, στο: B. Cohen (επιμ.), Not the Classical Ideal. Athens and the Construction of the Other in Greek Art, Leiden – Boston 2000, 227-247.
Schoppa, H., Die Darstellung der Perser in der griechischen Kunst bis zum Beginn des Hellenismus, Coburg 1933.
Shapiro, H. A., “Amazons, Thracians, and Scythians”, Greek, Roman and Byzantine Studies 24, 1983, 105-115.
Starr, C. G., “Greeks and Persians in the Fourth Century B.C. A Study in Cultural Contacts before Alexander”, Iranica antiqua 12, 1977, 49-115.
Thompson, G., “Iranian Dress in the Achaemenian Period. Problems Concerning the Kandys and Other Garments”, Iran 3, 1965, 121-126.
Tsiafakis, D., “The Allure and Repulsion of the Thracians in the Art of Classical Athens”, στο: B. Cohen (επιμ.), Not the Classical Ideal. Athens and the Construction of the Other in Greek Art, Leiden – Boston 2000, 364-389.
Vos, M. F., Scythian Archers in Archaic Attic Vase-Painting, Groningen 1963.
http://www.iranicaonline.org/articles/clothing-ii#.