Ειδώλιο Σκύλλας
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Συλλογή Χαλκίνων, αρ. ευρ. Χ 21084

Προέλευση: Καταφύλλι Καρδίτσας, περιοχή Αργιθέας
Διαστάσεις: Ύψος 0,09 μ. Μήκος 0,114 μ.
Χρονολόγηση: τέλη 4ου αι. π.Χ.
Χώρος έκθεσης: Έκθεση Χαλκίνων, Aίθουσα 36, Προθήκη 11.

Η χάλκινη υβριδική μορφή με το γυναικείο κορμί, τις κεφαλές σκύλων στη μέση και την ουρά ψαριού, απεικονίζει τη Σκύλλα, ένα από τα θαλάσσια τέρατα που συνάντησε ο Οδυσσέας στο ταξίδι του, φεύγοντας από το νησί της Κίρκης. Ο ήρωας, πέρασε αρχικά από το νησί των Σειρήνων, μυθικών πλασμάτων με σώμα πουλιού και γυναικείο κεφάλι. Όποιος άκουγε το μελωδικό τραγούδι τους ξεχνούσε οικογένεια και πατρίδα και πέθαινε εκεί. Δεμένος σε κατάρτι και έχοντας βουλώσει με κερί τα αυτιά των συντρόφων του, ο Οδυσσέας θα γλυτώσει από τις Σειρήνες για να αντιμετωπίσει κατόπιν τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Στην ομηρική περιγραφή η Σκύλλα είχε δώδεκα πόδια και έξι μακρόστενους λαιμούς που κατέληγαν σε ισάριθμα κεφάλια με δύο τριπλές σειρές δοντιών. Η σπηλιά της βρισκόταν στα στενά της Μεσσήνης στη Σικελία ή σύμφωνα με άλλη άποψη στα στενά του Βοσπόρου. Απέναντί της, η φοβερή Χάρυβδη ρουφούσε και ξερνούσε τη θάλασσα σχηματίζοντας στρόβιλο, όπου βυθίζονταν τα πλοία. Χάρη στη συμβουλή της Κίρκης, ο Οδυσσέας, κατάφερε να αποφύγει τη Χάρυβδη, χάνοντας έξι συντρόφους από τη Σκύλλα. Ο Ηρακλής, στην επιστροφή του από τον άθλο των βοδιών του Γηρυόνη, σκότωσε και διαμέλισε τη Σκύλλα, όταν αυτή του κατασπάραξε ένα βόδι. Αναγεννήθηκε από τον πατέρα της, τον Φόρκυ, γιό του Πόντου και της Γης, θαλάσσιου θεού πριν τον Ποσειδώνα.

Στην αρχαία ελληνική τέχνη η ομηρική Σκύλλα εξανθρωπίζεται και μετατρέπεται σε προσηνή θαλάσσιο δαίμονα με γυναικεία μορφή. Οι πρώτες απεικονίσεις την αποδίδουν ντυμένη αλλά από τα τέλη του 5ου αι. π.Χ. η γυμνότητα καθιερώνεται, προβάλλοντας τη θαλάσσια φύση της και το ερωτικό στοιχείο. Η δολοφονική Σκύλλα εμφανίζεται αργότερα στην εικονογραφία εκσφενδονίζοντας βράχο ή αρπάζοντας τους συντρόφους του Οδυσσέα από το πλοίο του.

Στο χάλκινο ειδώλιο η Σκύλλα έχοντας πέτρα στο δεξί απειλεί τον φανταστικό αντίπαλο τον οποίο, ενδεχομένως, αποκρούει με το αριστερό χέρι κρατώντας πηδάλιο ή κουπί. Παρά την ορμητική κίνηση, τα προσεκτικά χτενισμένα μακριά μαλλιά και το κοντό ιμάτιο, αφύσικο για πλάσμα της θάλασσας, απηχούν τις παλαιότερες ήρεμες απεικονίσεις του δαίμονα. Το σύμφυτο δισκάριο κάτω από την καμπυλόσχημη ουρά επιτρέπει την ερμηνεία του ειδωλίου ως προσάρτημα θυμιατηρίου ή αγγείου. Η δεύτερη χάλκινη Σκύλλα του Εθνικού Μουσείου αποτυπωμένη σε διακοσμητικό έλασμα, απεικονίζεται σε ήρεμη στάση να κρατά κουπί ή πηδάλιο.

Πέρα από τον θαλάσσιο συμβολισμό, η παρουσία της σε ταφικά μνημεία ως ολόγλυφη ή ανάγλυφη μορφή έχει σχέση με το χθόνιο χαρακτήρα της, ως δαίμονας του θανάτου, που συνοδεύει την ψυχή του νεκρού στις νήσους των Μακάρων. Σχέσεις με τον Άδη, ως Μούσες του Κάτω Κόσμου, έχουν και οι Σειρήνες, παιδιά του ίδιου θαλάσσιου θεού, οι οποίες απεικονίζονται συχνά σε ταφικά μνημεία.

Εκτός από τη Σκύλλα και τις Σειρήνες, ως Φορκίδες, κόρες του Φόρκου, αναφέρονται οι τρεις Γοργόνες, η Σθενώ, η Ευρυάλη και η φρικτή Μέδουσα, φτερωτά μιξογενή όντα, με γυναικείο κορμί, φιδίσια μαλλιά και δόντια κάπρου. Η Μέδουσα κατοικούσε στη Δύση, πέρα από τον Ωκεανό, στην άκρη του κόσμου και όποιος την αντίκριζε πέτρωνε αμέσως. Με το μύθο της Γοργούς-Μέδουσας, συνδέεται ο ήρωας του Άργους Περσέας, ο οποίος την αποκεφάλισε και ξέφυγε από την καταδίωξη των αδελφών της, χάρη στη βοήθεια της Αθηνάς. Έκτοτε το κεφάλι της στολίζει την αιγίδα της θεάς και την καθιστά απρόσιτη.

Η Σκύλλα και η Χάρυβδη, οι Σειρήνες και οι Γοργόνες συμβολίζουν το ταξίδι, τη θάλασσα και ενσαρκώνουν τον ανθρώπινο φόβο για τις άγνωστες περιοχές. Η νίκη του Ηρακλή και του Περσέα ή του πολυμήχανου Οδυσσέα, σηματοδοτεί την εποχή της λογικής και της γνώσης απέναντι στο μύθο και το φανταστικό.

Δρ. Καλλιόπη Μπαϊράμη

Βιβλιογραφία:
Ε. Βλαχογιάννη, Το αγαλμάτιο Σκύλλας 3913 του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Εικονογραφικές παρατηρήσεις, Το Μουσείον 6, 2006-2008, 15-28, κυρίως 23, σημ. 63.
Ν. Καλτσάς, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Τα Γλυπτά, Αθήνα 2002, 280, αρ. κατ. 586.
LIMC, Suppl. I, 2009, λ. Σκύλλα Ι, 455, αριθ. add. 15 (Ν. Ιcard-Gianolio – A.V. Szabados).

Γενική Βιβλιογραφία
RE XX 1, λ. Phorkys, στ. 534-535 (J. Schmidt), Stuttgart 1941.
Ι.Θ. Κακριδή (επιμ.), Ελληνική Μυθολογία, Αθήνα 1986.
LIMC VIII, 1997, λ. Σκύλλα Ι, 1137-1145 (Μ.-Ο. Jentel).
E. Walter-Karydi, Dangerous is Beautiful. The Elemental Quality of a Hellenistic Skylla, στο Ο. Palagia – W. Coulson (eds), Regional Schools in Hellenistic sculpture, Proceedings of an International Conference held at the American School of Classical Studies at Athens, March 15-17, 1996, Oxford 1998, 271-279.