Η κατάρρευση του μυκηναϊκού ανακτορικού συστήματος πολιτικής και οικονομικής οργάνωσης στα τέλη του 12ου αιώνα π.Χ. και οι συνακόλουθες ταραχές και μετακινήσεις πληθυσμών οδήγησαν σε επιδεινούμενη ύφεση που συνοδεύτηκε από πληθυσμιακή μείωση και εγκατάλειψη μεγάλου αριθμού οικισμών.
Τα αίτια της καταστροφής των ανακτόρων παραμένουν αβέβαια, πρέπει ωστόσο να συνδέονταν με αναταράξεις που προκλήθηκαν την περίοδο αυτή σε όλη την Ανατολική Μεσόγειο. Η αρχαία παράδοση συνέδεσε την πολιτική αλλαγή με την λεγόμενη «κάθοδο των Δωριέων», ενός ελληνικού φύλου που σύμφωνα με τον Θουκυδίδη (Ι, 12) κατέλαβε μαζί με τους Ηρακλείδες την Πελοπόννησο. Οι τέσσερις περίπου αιώνες που ακολούθησαν το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου ονομάστηκαν από τους παλαιότερους μελετητές «Σκοτεινοί αιώνες», εξαιτίας του περιορισμένου αριθμού των αρχαιολογικών δεδομένων και της απουσίας ιστορικών μαρτυριών.
Οι αλλαγές στην πολιτική οργάνωση που σταδιακά οδήγησαν στον σχηματισμό της πόλης-κράτους, οι συνακόλουθες κοινωνικές ζυμώσεις, αλλά και η αναζωογόνηση του εμπορίου, δημιούργησαν με το πέρασμα του χρόνου τις προϋποθέσεις για σημαντικές πολιτισμικές αλλαγές, όπως η αναγέννηση της μνημειακής αρχιτεκτονικής, η επανεμφάνιση της γραφής, αλλά και η ίδρυση των μεγάλων ιερών, ορισμένα από τα οποία θα αποκτήσουν βαθμιαία πανελλήνια ακτινοβολία.
Τα πολυπληθέστερα υλικά κατάλοιπα της περιόδου και αδιάψευστους μάρτυρες της αλλαγής αποτελούν αναμφισβήτητα τα πήλινα αγγεία. Η διακόσμησή τους με σκούρα «γεωμετρικά» μοτίβα σε ανοικτό βάθος έδωσε και το όνομα στην τέχνη της εποχής και κατ’ επέκταση σε ολόκληρη την περίοδο από το 900 ως το 700 π.Χ. Προηγήθηκε μία μεταβατική περίοδος γνωστή ως «Πρωτογεωμετρική» (1050 – 900 π.Χ.). Τα σχήματα και το σύστημα διακόσμησης των πρώιμων πρωτογεωμετρικών αγγείων φανερώνουν την καταγωγή τους από εκείνα της υπομυκηναϊκής περιόδου, ωστόσο τα ξεπερνούν ως προς την ποιότητα κατασκευής και την ακρίβεια στην εκτέλεση του σχεδίου. Στα χαρακτηριστικότερα σχήματα ανήκει ο αμφορέας με λαβές στο λαιμό, στην κοιλιά ή στον ώμο, ο κρατήρας, η υδρία, η τριφυλλόστομη οινοχόη, ο σκύφος με ψηλό κωνικό πόδι, η λήκυθος, η σφαιρική πυξίδα και ο κάλαθος. Η διακόσμηση, που διακρίνεται από συμμετρία και εκλεπτυσμένη αυστηρότητα, έχει περιορισμένο θεματικό εύρος: μελανές ταινίες, τεθλασμένες γραμμές, διαγραμμισμένα τρίγωνα και κυρίως ομόκεντρους κύκλους και ημικύκλια διατεταγμένα σε ζώνες με μετόπες και εκτελεσμένα με τη βοήθεια διαβήτη, στον οποίο προσαρμοζόταν πολλαπλό πινέλο.
Προς τα τέλη της πρωτογεωμετρικής περιόδου όλο και μεγαλύτερη επιφάνεια του αγγείου καλύπτεται με μαύρο «γάνωμα» (βερνίκι που αποκτά σκούρο χρώμα κατά την όπτηση), τάση που θα υιοθετηθεί και κατά την πρώιμη γεωμετρική περίοδο, η οποία ακολουθεί.
Η διακόσμηση των αγγείων της πρώιμης γεωμετρικής περιόδου (900-850 π.Χ.) περιορίζεται σε στενές ζώνες ή μετόπες στον λαιμό, την κοιλιά ή τον ώμο του αγγείου, ενώ κατά τη μέση γεωμετρική περίοδο (850-760 π.Χ.) αρχίζει να καταλαμβάνει όλο και μεγαλύτερο τμήμα περιορίζοντας την έκταση της σκουρόχρωμης επιφάνειας. Τα διακοσμητικά μοτίβα, που χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη ποικιλία και πολυπλοκότητα, διατάσσονται με αυστηρή πειθαρχία σε ζώνες ποικίλου ύψους, οι οποίες κατά την ύστερη γεωμετρική περίοδο (760-700 π.Χ.) καλύπτουν πια ολόκληρη την επιφάνεια του αγγείου. Σημαντική θέση στη διακόσμηση κατέχουν τα χρόνια αυτά φιλόδοξες συνθέσεις με ανθρώπινες μορφές, όπως επιτάφιοι θρήνοι, πομπές αρμάτων, μάχες στα πλοία, κυνήγια και χοροί. Στα όψιμα έργα της περιόδου η αυστηρότητα στη διάταξη των συνθέσεων χαλαρώνει, οι εικονιστικές σκηνές αποκτούν μεγαλύτερη κίνηση, η ποιότητα ωστόσο του σχεδίου πέφτει σημαντικά.
Είναι βέβαιο ότι στη δημιουργία του πρωτογεωμετρικού και γεωμετρικού ρυθμού πρωτοστάτησε ο αθηναϊκός Kεραμεικός, ο οποίος έθεσε και τα πρότυπα που ακολούθησαν με παραλλαγές και τα επαρχιακά εργαστήρια γεωμετρικής κεραμικής που δραστηριοποιήθηκαν στον ελλαδικό χώρο και τα νησιά του Αιγαίου. Μεγάλος αριθμός αττικών γεωμετρικών αγγείων βρέθηκε στο νεκροταφείο έξω από το μεταγενέστερο Δίπυλο, κοντά στην οδό Πειραιώς, αλλά και σε άλλα νεκροταφεία της Αθήνας, όπως εκείνα στην περιοχή του Κυνοσάργους και της Καλλιθέας. Από το νεκροταφείο του Διπύλου προέρχονται και τα εμβληματικότερα παραδείγματα του ρυθμού, οι μνημειακού μεγέθους αμφορείς και κρατήρες με σκηνές πρόθεσης ή εκφοράς, που ήταν στημένοι επάνω σε τάφους πλούσιων αριστοκρατών.